แพทย์แผนไทย ผดุงครรภ์ บทที่ 6 การดูแลมารดาและทารกในระยะหลังคลอด

บทที่ 6 : การดูแลมารดาและทารกในระยะหลังคลอด

1. ในระยะ 1 ชั่วโมงแรกหลังคลอด

เมื่อกระบวนการคลอดสิ้นสุดลง รกและถุงน้ำคร่ำได้เกิดออกมาเสร็จแล้ว ในระยะ 1-2 ชั่วโมงแรกของการคลอดนี้ อาจมีสิ่งหนึ่งสิ่งใดอันเป็นผลเนื่องมาจากการคลอดเกิดขึ้นอย่างกะทันหันได้ เพราะผู้คลอดย่อมเหน็ดเหนื่อยและเสียกำลังเป็นอย่างมากในการคลอด ส่วนมดลูกก็ทำงานหนักเป็นเวลานานอาจหมดแรงหรือไม่สามารถทำงานต่อไปตามปกติได้ หรืออาจมีการฉีกขาดของช่องคลอดอีกด้วย

มดลูกระยะนี้หมดสิ่งที่กีดขวางแล้วจึงหดรัดตัวเล็กลงเป็นก้อนแข็ง คลำดูที่หน้าท้องจะพบได้ง่ายการหดรัดตัวลงนี้จะดำเนินไปเป็นพักๆ อีก แต่ระยะนี้การพักจะสั้นกว่าเดิม ผู้คลอดจึงรู้สึกเจ็บท้องเป็นพักๆ โดยเฉพาะรายที่เคยคลอดมาแล้ว แต่ผู้ที่คลอดเป็นครั้งแรกอาจรู้สึกเจ็บเพียงเล็กน้อยหรือไม่รู้สึกเลย
การเจ็บท้องในระยะนี้เป็นการแสดงออกที่ดี เพราะมดลูกทำงานอยู่เสมอ การหดรัดตัวของมดลูกในระยะนี้ทำให้หลอดเลือดที่ผนังมดลูกตรงที่รกเคยเกาะอยู่นั้น ซึ่งมื่อรกหลุดไปหลอดเลือดจึงขาดและเปิดอยู่กลับถูกบีบให้ตีบและแฟบลงหลอดเลือดจึงตันโดยเลือดที่ค้างอยู่ในหลอดเลือดแข็งตัวเป็นก้อน เป็นลิ่มจุกอยู่ กับที่มดลูกคลายตัวกลับหดรัดตัวเล็กลง ผลักดันให้เลือดที่ไหลซึมออกจากกผนังตรงที่รกเคยเกาะ และค้างอยู่ในโพรงมดลูกให้ออกมาจากโพรงมดลูก และในไม่ช้าเลือดที่ไหลซึมออกก็จะหยุดได้และกลายเป็นน้ำคาวปลาต่อไป

การช่วยมารดาเมื่อคลอดบุตรแล้ว

เมื่อทารกคลอดแล้วรกยังไม่ออกมา เวลานั้นควรให้มารดารับประทานยาควินินกับแอสไพรินอย่างละ 1 เม็ด
แล้วจึงคลึงมดลูก โดยเอามือกุมหน้าท้องมารดา แล้วคลึงให้มดลูกหดตัวจนแข็ง แล้วให้มารดานอนหงายตั้งขางอเข่า ให้เอาหมอนหนุนตรงเอวพอสบาย แล้วให้นอนเฉยๆ เพื่อให้รกหลุดออกมาเอง และเพื่อให้มารดาได้พักผ่อนด้วย พักอยู่ประมาณ 25 นาที ( ถ้ารกยังไม่ออกต้องนำส่งโรงพยาบาลโดยด่วน )
เมื่อรกออกมาแล้วรีบให้มารดารับประทานยาประสะไพล เพื่อขับน้ำคาวปลา แล้วคลึงมดลูกดังกล่าวข้างต้น แล้วให้มารดาเหยียดขาออกไปทั้งสองข้างคลึงเร่งมดลูกให้เหี่ยวเล็กลงจนแข็ง
แล้วจัดการเอาน้ำยาฆ่าเชื้อโรคล้างปากช่องคลอดและระหว่างขาให้เลือดที่เปื้อนอยู่หมดไป จึงผลัดผ้านุ่งใหม่
ขณะนี้ห้ามมารดาลุกขึ้นนั่งเป็นอันขาด อาจจะเป็นลมล้มสลบหรืออาจตายได้ และอาจเป็นเหตุให้มดลูกเคลื่อนออกมาภายนอกได้เพราะเส้นเอ็นที่เหนี่ยวรั้งมดลูกหย่อนยานมาก
เมื่อผลัดผ้านุ่งมารดาแล้ว จึงใช้ผ้าพันท้องมารดา และให้รับประทานยาขับน้ำคาวปลาแล้ววางกระเป๋าน้ำร้อนที่หน้าท้องให้อุ่นพอสมควร
ส่วนบาดแผลนั้น ถ้ามีขาดประมาณ 2 ซม.ขึ้นไปควรนำส่งโรงพยาบาล
ถ้ามีน้อยกว่า 1 ซม.ไม่ต้องเย็บ ใช้วิธีชำระล้างวันละ 2 หน ต้องใช้ด่างทับทิมละลายน้ำอุ่นล้างทุกจุด แล้วซับให้แห้งใช้ยาผงโรยจนกว่าแผลจะหาย

การปฎิบัติตัวระหว่างอยู่ไฟ

คลอดบุตรวันแรกแล้ว ให้รับประทานยาขับน้ำคาวปลาทุก 3 ชม. / ครั้ง
วันที่ 2 ให้รับประทาน 3 ครั้ง / วัน
วันที่ 3-4 ให้รับประทานเช้าและเย็น
วันที่ 5 ให้รับประทาน 1 ครั้ง / วัน
เมื่อหยุดรับประทานยาขับน้ำคาวปลาแล้ว ให้รับประทานน้ำเกลือที่ชื่อ โซดาไฮซัลเฟต ต่อไปอีก 6 สัปดาห์ วันละ 2 ครั้ง
ส่วนยาควินินนั้น ให้รับประทานมื้อละ 1 เม็ด ตั้งแต่วันแรกคลอดตอนเช้าและกลางคืนจนครบ 5 วัน
ถ้าวันใดน้ำคาวปลาไม่เดิน คนไข้มีอากการไม่สบาย หนักคิ้ว ปวดศีรษะ ควรให้รับประทานยาควินินอีกตามความเห็นของผู้เขียน เห็นว่า ควรจะให้ยาขับน้ำคาวปลาตั้งแต่แรกคลอด วันละ 3 ครั้ง เพื่อขับน้ำคาวปลาและแก้ไข้ แก้อักเสบไปในตัว พร้อมกับยาประสะน้ำนมไปพร้อมกัน
ในการรับประทานยาเพื่อขับน้ำคาวปลาออกแล้วใส่ความร้อนที่หน้าท้องน้อย น้ำคาวปลาก็จะออกมา ช่วยทำให้สบาย ถ้าน้ำคาวปลาออกแล้วรู้สึกรำคราญไม่สบายก็ควรล้างช่องคลอดด้วยน้ำอุ่นผสมด่างทับทิม เช้า – เย็น
เมื่อคลอดบุตรได้ 3 วันแล้วยังไม่ถ่ายอุจจาระ ให้รับประทานน้ำมันละหุ่ง 1 ช้อนโต๊ะ การรัดท้องคนอยู่ไฟนั้น ให้ทำสักสิบวันแล้วจึงเลิก ใช้ความร้อนอุ่นๆ ทับตรงมดลูกเสมอ

การช่วยทารกคลอดแล้ว

เมื่อทารกคลอดแล้ว ให้ควักเลือดที่ในจมูกและในปากออกโดยใช้ผ้าพันนิ้ว
ถ้าทารกไม่หายใจให้เอามือกดที่หน้าท้องทารกเบาๆ และกระตุ้นให้แรงๆ สัก 2-3 ครั้ง
ถ้ายังไม่หายใจให้เอามือวักน้ำร้อน ( พอทน ) ประที่หน้าอกทารก แล้วเอามือกระตุ้นให้แรงๆ สัก 2-3 ครั้ง
ถ้ายังไม่หายใจให้เอามือวักน้ำเย็นสลับกันประลงที่ท้องทารกแล้วกระตุ้นท้อง
ถ้ายังไม่หายใจ ให้หิ้วตัวทารกขึ้นโดยจับรอบข้อเท้าทารกทั้งสองข้างยกขึ้นให้หัวทารกห้อยลง แล้วเอามือเขย่าหน้าอกให้หายใจ
ถ้ายังไม่หายใน ให้ทำการสูดลมหายใจโดยจับแขนของทารกทั้งสองข้างเหยียดตรงขึ้นทางเหนือศรีษะ แล้วหกกลับลงมากอดอกไว้ เอามือกดแขนแนบกับสีข้างบีบลมออกจากปอดและเหยียดตรงไปตามเดิมอีกเพื่อให้ลมเข้าปอด ในเวลาทำการสูดลมหายใจเช่นนี้ ควรเอาน้ำอุ่นราดตัวทารกบ่อยๆ เพื่อให้ทารกเกิดความอบอุ่น ควรใช้น้ำอุ่นจัดๆ จึงจะดี
ในที่สุดถ้าทารกยังไม่ฟื้น ให้เอาปากจุ๊บลงที่จมูกและปากของทารกโดยแรงเพื่อให้ก้อนเมือกที่อุดหลอดลมของทารกจะได้หลุดออกมาหรือบางทีเยื่อบางๆ ที่ปิดปากและหลอดลมของทารกยังไม่ขาด
ถ้าจุ๊บไม่ออกจงเป่าลมลงไปให้แรงๆ จนกว่าจะหายใจได้ เพราะถ้าหัวใจทารกหยุดเต้นเสียแล้วจะแก้ไม่ฟื้น
โดยมากทารกที่ออกมาแล้วจะร้องทันที หรือพอควักเมือกในปากออกแล้วทารกก็จะร้อง แต่บางคนก็หายในได้เป็นปกติมิได้ร้องเลย อยู่ต่อมา 3-4 ชม. หรือบางคนถึง 12 ชม. จึงร้องก็มี
ถ้าทารกหายใจได้แล้ว ถึงทารกจะไม่ร้องก็ไม่เป็นไร การร้องของทารกก็เท่ากับทารกหายใจเป็นครั้งแรก

การหายใจครั้งแรกของทารกเกิดขึ้นได้จากสาเหตุหลายประการ

เมื่อศรีษะออกแต่ตัวทารกยังไม่ออก มดลูกหดรัดตัวอย่างแรง การเดินของเลือดในตัวทารกไปสู่ศรีษะทารกติดขัด สมองขาดออกซิเจน ศูนย์กลางประสาทที่บังคับการหายใจจึงถูกกระตุ้น ทารกจึงถอนหายใจเข้าแรงและหายใจออกอีก จึงเกิดเสียงร้องดังขึ้น
เมื่อทารกกำลังผ่านช่องคลอดถูกบีบรัดอยู่ตลอดเวลา เมื่อเกิดออกมาไม่มีอะไรบีบรัดอยู่ร่างกายของทารกผายออกมาเต็มที่ ช่วยกระตุ้นทำให้ทารกเกิดการหายใจจึงมีเสียงร้องดังขึ้น
เมื่อทารกเกิดออกมาผิวหนังได้รับอากาศภายนอกท้องของมารดา ซึ่งมีความเย็นมากกว่าในท้องเป็นเครื่องกระตุ้นระบบการหายใจเริ่มทำงานจึงมีเสียงร้อง
เมื่อร่างกายของทารกออกมาแล้ว เลือดในร่างกายของทารกไหลผ่านสู่สมองโดยรวดเร็วกระตุ้นเตือนประสาททั่วไป ทำให้ทารกร้องได้

2. การดูแลมารดาระยะ 2 เดือนแรกหลังคลอด

ระยะหลังคลอด เป็นระยะซึ่งอวัยวะในช่องเชิงกรานของผู้คลอดกลับคืนสู่สภาพเดิมเหมือนก่อนตั้งครรภ์กินเวลา 6-8 สัปดาห์

เต้านม ยังทำงานต่อไปจนเด็กหย่านม ซึ่งตามธรรมชาติกินเวลาราว 10 เดือน
รังไข่ ซึ่งตามธรรมชาติจะไม่มีไข่สุกและไม่มีระดูตลอดเวลาที่เด็กยังกินนมอยู่ แต่ไม่แน่เสมอไปทุกคน
การเปลี่ยนแปลงทั่วๆ ไป ของมารดาหลังคลอดทันทีทันใด คนไข้รู้สึกอ่อนเพลียมากเนื่องจากการคลอด คนไข้ต้องการความสงบและต้องการพักเอาแรง

การเปลี่ยนแปลงทั่วๆ ไป ของมาารดาหลังคลอดทันที

ชีพจร ปกติหรือช้าเล็กน้อย
ความร้อนของร่างกาย หลังจากการคลอดแล้ว ความร้อนของแม่ขึ้นประมาณ 99 องศาฟาเรนไฮต์ แต่ในระยะ 2-3 ชม.หลังคลอดใหม่ๆ ยังคงสูงเล็กน้อยอาจถึง 100 องศาฟาเรนไฮต์ เพราะออกกำลังมากนั่นเอง
ถ้าหากคลอดกินเวลานาน เมื่อคลอดเสร็จแล้ว ความร้อนอาจสูงถึง 101 องศาฟาเรนไฮต์
ในระหว่างเวลานอนพักในระยะหลังคลอดนี้ ความร้อนอาจขึ้นได้อีกแต่ไม่สูงนัก เนื่องจากนมคัด ซึ่งมักปรากฎหลังคลอดแล้ว 3 วัน อาการท้องผูกและความตื่นเต้น ทำให้ความร้อนของร่างกายขึ้นได้เหมือนกัน
ถ้าหากความร้อนขึ้นสูงกว่าปกติมาก เราต้องหาต้นเหตุซึ่งมักเกิดจากความสกปรกในช่องคลอดและมดลูก

ความดันโลหิตจะลดลงทันทีเมื่อเด็กคลอด

จะต่ำสุดเมื่อรกออกแล้ว และจะค่อยๆ คืนสู่ปกติในราววันที่ 5 หลังคลอด

การถ่ายเทของเสียออกจากร่างกาย

การถ่ายปัสสาวะ 3 วันแรกจะถ่ายมากกว่าปกติ ต่อไปภายใน 7 วันหลังคลอดจะคืนสู่สภาพปกติ น้ำปัสสาวะตรวจพบน้ำตาลได้ในราววันที่ 3 หลังคลอด และเมื่อทารกดูดนมแล้ว น้ำตาลในปัสสาวะก็น้อยลง และถ้ามารดากินน้ำนมเพิ่ม น้ำตาลจะออกทางปัสสาวะเพิ่มขึ้น ( แต่ไม่ใช่โรคอย่างใด ) ธาตุไข่ขาวมีนิดหน่อยหลังคลอด บางคนก็มี บางคนไม่มี ธาตุเบ็บโตน มีปรากฎในปัสสาวะในระหว่างเวลาที่มดลูกเข้าอู่ ธาตุยูเรีย มีสูงมาก
การถ่ายปัสสาวะ ถ่ายยากและปวดเจ็บเวลาถ่ายใน 2-3 วันแรก เนื่องจากความระบมอักเสบของช่องเชิงกราน
การถ่ายของเสียทางผิวหนัง มีเหงื่อออกมาก
การถ่ายอุจจาระ ท้องผูกเสมอ

การเปลี่ยนแปลงของโลหิต

เม็ดโลหิตขาวที่เพิ่มขึ้นถึง 10,000 เซลส์/ลูกบาศก์เดซิลิตร ในระหว่างเวลาคลอด จะลดลงสู่สภาพปกติหลังคลอดแล้ว 2 วัน แต่ในวันที่ 3 เม็ดโลหิตขาวจะสูงขึ้นอีกเล็กน้อย เนื่องจากเลี้ยงทารกด้วยน้ำนมมารดา เม็ดโลหิตแดงและความเข้มข้นของโลหิตจะลดน้อยลงใน 3 วันแรกของการคลอด แต่ต่อไปจะคืนสู่สภาพปกติ

การเปลี่ยนแปลงเฉพาะอวัยวะบางส่วนของร่างกายมารดา

การเข้าอู่ของมดลูก มดลูกค่อยๆ เปลี่ยนแปลงกลับคืนเหมือนก่อนตั้งครรภ์ ขนาดมดลูกหดตัวลง การเปลี่ยนแปลงของกล้ามเนื้อและเส้นโลหิตของมดลูก การเปลี่ยนแปลงของเยื่อบุพื้นมดลูก

ขนาดของมดลูกจะหดตัวลงทันที หลังจากรกออกแล้ว มดลูกจะรัดตัวแน่น แล้วค่อยๆ คลายตัวสลับกันอยู่เช่นนี้ ตำแหน่งและรูปร่างของมดลูกจะเปลี่ยนแปลงไป มดลูกจะอยู่เต็มในช่องเชิงกราน มีลักษณะพลิกตัวไปทางด้านหน้าเล็กน้อย และเป็นรูปเรียว ส่วนยอดของมดลูกหนามาก ส่วนล่างของมดลูกบางและอ่อน ปากมดลูกหนาอย่างปกติ ยอดของมดลูกสูงกว่าระดับหัวเหน่าประมาณ 5 นิ้ว
แต่คนเคยมีลูกแล้ว ยอดมดลูกจะสูงกว่าระดับนี้เล็กน้อย หรือถ้าปัสสาวะมีเต็มกระเพาะปัสสาวะ ยอดมดลูกจะสูงกว่านี้ ต่อจากนี้ 10 วัน แล้วต่อไปจะค่อยๆ หดตัวลงวันละน้อยจนถึงสัปดาห์ที่ 6 จะกลับเข้าาสู่ภาวะปกติ
การลดขนาดของมดลูกตามปกติ ปลายสัปดาห์แรกยอดมดลูกจะลดลงเหลือกึ่งกลางระหว่างหัวเหน่ากับสะดือ ปลายสัปดาห์ที่ 3 ยอดมดลูกจะรู้สึกว่าคลำพบอยู่เหนือหัวเหน่าเท่านั้น

การหดตัวของมดลูกจะช้ามากในกรณีต่อไปนี้

มีโลหิตก้อนยังตกค้างในมดลูก
มีเศษรกตกค้างในมดลูก
มีเนื้องอกที่ตัวมดลูก
ทารกไม่ได้ดูดนมมารดา เช่น ในรายที่ทารกเกิดก่อนกำหนดคลอด เด็กจะไม่มีกำลังดูดนมหรือเกิดแล้วเด็กตาย
มดลูกอักเสบทั่วไป

การเปลี่ยนแปลงของเส้นโลหิตของมดลูก

เส้นโลหิตแดง ขนาดของเส้นโลหิตแดงเล็กลงโดยกล้ามเนื้อของเส้นโลหิตหดตัวและเยื่อภายในหลอดโลหิตและเส้นโลหิตถูกทำลาย
เส้นโลหิตดำจะสูญหายไปและกลายเป็นเนื้อพังผืดเกิดขึ้นแทน
การเปลี่ยนแปลงของเยื่อบุพื้นมดลูก หลังคลอดแล้วเยื่อบุพื้นมดลูกส่วนบนจะหลุดไปภายใน 10 วัน ปนออกมากับน้ำคาวปลาและเยื่อพื้นส่วนลึกของมดลูกจะตั้งต้นเจริญเติบโตใหญ่ตั้งแต่วันที่ 15 หลังคลอดเป็นต้นไป และเรียบร้อยภายใน 2 เดือน
ในบริเวณแผลที่รกเกาะของมดลูกหลังคลอดแล้ว แผลที่รกเกาะจะกลายเป็นเนื้อที่ประมาณ 4 นิ้ว นูนสูงกว่าระดับอื่นในพื้นที่มดลูกแผลนี้มีโลหิตก้อนเล็กๆ ปิดอยู่ และแผลนี้ ถ้ามีเชื้อสกปรกอยู่ในมดลูกกระทำให้เกิดอักเสบเป็นสันนิบาตหน้าเพลิงขึ้นในเวลาต่อมา
ส่วนอื่นๆ ของพื้นมดลูกก็มีโอกาสอักเสบจากเชื้อโรคได้เหมือนกัน แต่มีโอกาสน้อยกว่า
ภายหลังการคลอดใต้แผลที่รกเกาะนี้ จะมีเม็ดโลหิตขาวจำนวนมากล้อมรอบแผลไว้เพื่อคอยฆ่าเชื้อโรคที่เกิดขึ้นในแผลและจะกระจายต่อไป ฉะนั้นหลังคลอดแล้ว 3 วัน ไม่ควรขูดมดลูกเลย เพราะจะทำให้กำแพงเม็ดเลือดขาวนี้เสียไป จนกว่า 2 สัปดาห์แล้วจึงจะขูดมดลูกได้
แผลนี้เมื่อปลายสัปดาห์ที่ 2 จะเหลือโตเพียง 3 ซม.เท่านั้น ปลายสัปดาห์ที่ 6 แผลจะเหลือโตเพียง 1.5 ซม. และเมื่อถึงปลายเดือนที่ 6 จะเหลือเป็นจุดแดงๆ เล็กๆ เท่านั้น

การเปลี่ยนแปลงของคอมดลูก

หลังคลอดแล้วปากมดลูกมีลักษณะอ่อนมาก และรูปร่างไม่ชัดเจนเหมือนเก่า ปลายสัปดาห์แรกยังเปิดอยู่ขนาด 2 นิ้ว มือลอดเข้าไปได้ คอมดลูกกลับเข้าที่ช้ามากและจะเรียบร้อยเหมือนเดิมเมื่อครบ 1 เดือน

การเปลี่ยนแปลงช่องคลอด

กว่าจะกลับคืนสู่สภาพเดิมกินเวลา 3 สัปดาห์ แต่ถึงอย่างไรก็ไม่เหมือนเดิม เนื่องจากการฉีกขาดจากการคลอด ปากช่องคลอดจะกว้างกว่าเมื่อยังไม่มีบุตรแผลที่เคยฉีกขาด เมื่อหายแล้วจะกลายเป็นแผลเป็นเล็กๆ เยื่อพรหมจารีย์ขาดหมดเหลือแต่ตุ่มๆ ของเยื่อติดอยู่ข้างๆ ปากช่องคลอดเท่านั้น

น้ำคาวปลา

จะไหลออกมาเป็นปกติ ในระยะสัปดาห์แรกออกจากแผลที่รกเกาะพื้นมดลูก แผลที่คอและปากมดลูกและช่องคลอดฉีกขาดก่อนใน 2-3 ชั่วโมงแรก น้ำคาวปลามีลักษณะเป็นโลหิตใส และโลหิตก้อนๆ น้ำคาวปลาแบ่งออกเป็น 3 ชนิด

สีแดง ใน 3 วันแรก ประกอบด้วยเม็ดโลหิตแดง เม็ดโลหิตขาว เยื่อพื้นมดลูกและเมือก เรียกว่า น้ำคาวปลาแดง
วันที่ 4-7 สีของน้ำคาวปลาเป็นสีน้ำตาลซีดๆ มีเม็ดโลหิตแดงและเม็ดโลหิตขาวมาก เรียกว่า น้ำคาวปลาเหลือง
หลังวันที่ 7 สีของน้ำคาวปลาจะเป็นสีเหลือง และกลายเป็นสีเขียวอ่อนๆ และในที่สุดกลายเป็นสีขาว ประกอบด้วยไขมันและเยื่อบุพื้นมดลูก และเม็ดโลหิตขาวเรียกว่า น้ำคาวปลาขาว
จำนวนน้ำคาวปลาที่ออกมาทั้งหมดประมาณ 500-1,000 ซีซี. และค่อยๆ น้อยลงทุกทีจนหมด ทีแรกน้ำคาวปลามีคุณภาพเป็นด่าง และจะค่อยๆ กลายเป็นกรดเมื่อเกือบหมดแล้ว
เชื้อโรคที่มีในน้ำคาวปลาเป็นเชื้อโรคธรรมดาไม่ใช่เชื้อโรคร้ายแรงอะไร ถ้าคนไข้เป็นหนองในก็มีเชื้อหนองในออกมาด้วย
จำนวนน้ำคาวปลาจะออกมากในพวกผู้หญิงผิวดำ ถ้าหลังคลอดแล้วล้างมดลูก หรือมดลูกเกิดอักเสบขึ้น น้ำคาวปลาจะออกน้อย
การรักษาช่องคลอด ให้ใช้ผ้าขาวที่สะอาดซ้อนทับพับหลายๆ ชั้น โตประมาณเท่าฝ่ามือหรือใช้ผ้าขาวห่อสำลีปิดปะไว้ที่ช่องคลอด แต่ต้องล้างช่องคลอดให้สะอาดเสียก่อนด้วยน้ำด่างทับทิมหรือน้ำยาฆ่าเชื้อโรค เพื่อให้ดูดน้ำเหลืองภายในแล้วผูกโยงติดไว้กับเอว ต้องคอยเปลี่ยนวันละ 2-3 ครั้ง หรือจะใช้ผ้าอนามัยก็ได้ ที่นอนของมารดาใช้แผ่นพลาสติกหรือกระดาษฟางรองรับทับข้างบนได้ สำหรับรองรับน้ำเหลืองหรือน้ำคาวปลา

ความรู้สึกเจ็บท้องหลังคลอด เนื่องจากมดลูกกบีบตัว

มักเกิดในหญิงที่เคยมีบุตรแล้วหลายคน
เกิดเมื่อเด็กดูดนม
ในเมื่อยังมีก้อนโลหิตตกค้างอยู่ในมดลูก
มีในพวกมดลูกบีบตัวไม่ดี หรือที่เอารกออกไม่ดี แต่อาการเหล่านี้มักจะหายไปหลังคลอดแล้ว 4 วัน

การเปลี่ยนแปลงของเต้านม

เมื่อคลอดแล้ว นมยังคงคัดเต่งอยู่ตามเดิมจนคลอดแล้ว 2 วัน ในระหว่างวันที่ 2 นี้ ถ้าบีบเต้านมจะมีน้ำขุ่นๆ เหลือง ขาวๆ ไหลออกมาอย่างเดียวกับเมื่อจวนคลอด น้ำใสๆ นี้เรียกว่า โคลอสตัม ( Colostum ) ซึ่งประกอบด้วยน้ำเหลืองมีไขมัน และส่วนประกอบอื่นๆ อีกเล็กน้อย มีคุณภาพเป็นยาระบายอ่อนๆ ให้แก่เด็กคลอดใหม่ๆ เพราะฉะนั้นเมื่อเด็กคลอดใหม่ๆ รับประทานนมมารดา ท้องจึงไม่ผูก

ส่วนนมที่แท้จริงนั้นจะปรากฎในวันที่ 3 น้ำนมจะเริ่ม เต้านมจะคัดแข็งตึง และเจ็บปวดเล็กน้อยน้ำนมขุ่นข้น มีลักษณะสีขาว ในระยะนี้มารดาาจะรู้สึกครั่นตัวเล็กน้อย เนื่องจากเต้านมคัด
สำหรับผู้มีบุตรคนแรกใน 24 ชม.แรก น้ำนมทั้งหมดมีราาว 15 ซีซี เท่านั้น ในวันที่ 2 มีน้ำนมประมาณ 60 ซีซี ในวันที่ 3 มีน้ำนม 150 ซีซี
ในคนเคยมีบุตรแล้ว น้ำนมจะมาราววันที่ 2 และตั้งแต่วันที่ 4 เป็นต้นไป น้ำนมที่ออกมานี้จะมีราว 500 ซีซี ประกอบด้วยน้ำนม 12% ( ธาตุโปรตีน 2% ธาาตุไขมัน 4% ธาตุคาร์โบไฮเดรท 6% ) มีน้ำ 88%
ในน้ำนมนอกจาากจะมีส่วนประกอบข้างบนนี้แล้วยังมีเกลือ หินปูน เกลือฟอสเฟต น้ำหล่อเลี้ยงจากต่อมต่างๆ ในร่างกายมารดา วิตามิน และสิ่งป้องกันโรค ( Antibodies ) อีกหลายอย่าง เด็กที่กินนมมารดาจะฉลาดแข็งแรง จำนวนน้ำนมและคุณสมบัติผิดกันแล้วแต่ชนชาติ ( ยิว จีน แขก และญี่หุ่น มีน้ำนมมากกว่าและดีกว่า )
อายุ ( อายุระหว่าง 18-40 ปี มีน้ำนมมาก อายุต่ำกว่านั้นน้ำนมไม่ดีและนมน้อย )
ระดู ( ถ้าระดูไม่ดี นมไม่ดี เด็กมักปวดท้องและท้องเสียในเวลานี้ ) มารดาที่รับประทานยาบางชนิด เช่น ยาถ่าย เหล้า ฝิ่นปรอท ผ่านน้ำนมได้ เพราะฉะนั้นแม่กินยาถ่าย ต้องคิดถึงลูกเสมอ เพราะทำให้ลูกท้องเดินได้
อาหารที่แม่กินทำให้น้ำนมเปลี่ยนแปลงไปได้บ้างอาหารเผ็ดจัด เปรี้ยวจัด ถ้าแม่กินอาจทำให้เด็กท้องเสียได้

การปฎิบัติตัวของมารดาในระยะหลังคลอด

ภายหลังคลอดทันที ต้องสังเกตุว่ามดลูกรัดตัวแน่นหรือเปล่า และต้องแต่งปากมดลูกและช่องคลอด
อุจจาระและปัสสาวะ ภายหลังถ่ายอุจจาระ ปัสสาวะทุกครั้ง ต้องล้างปากช่องคลอดให้สะอาดด้วยด่างทับทิมอ่อนๆ หรือแช่น้ำยาเชฟลอน 1 ซีซี / น้ำ 1,000 ซีซี เสมอ แล้วเช็ดให้แห้ง
หน้าท้อง ต้องใช้ผ้ารัดท้องให้แน่นภายหลังคลอดแล้ว เพื่อช่วยให้มดลูกเข้าอู่เร็วขึ้น และไม่ให้หน้าท้องหย่อนยาน นอกจากนั้นยังทำให้หญิงหลังคลอดถ่ายอุจจาระ หรือปัสสาวะได้สะดวกอีกด้วย ต้องนวดหน้าท้องบ่อยๆ เพื่อให้กล้ามเนื้อหน้าท้องทำงานดี หลังคลอดแล้ว 10 วัน ควรหาหมอนวดที่ชำนาญนวดหน้าท้องทุกวันให้ครบ 3 สัปดาห์
การพักผ่อน หลังคลอดแล้วต้องให้คนไข้นอนหลับพักผ่อนให้มาก ใน 2-3 วันแรก อย่าให้มีกังวลและตื่นตกใจอย่างใด ควรให้นอนอยู่กับเตียงสัก 10 วัน หรืออย่างน้อยก็ควรเป็น 4 วัน ( และหลังคลอดแล้ว 3 วัน ควรให้คนไข้นอนคว่ำ ใช้หมอนรองบริเวณท้องน้อย ( เพื่อยกให้บริเวณสะโพกสูงขึ้น ) นานครั้งละ 10 นาาที เช้าและเย็นทุกๆ วัน เพื่อให้ยอดมดลูกพลิกกลับไปอยู่ด้านหน้า เมื่อมดลูกเข้าอู่แล้วจะได้อยู่ในลักษณะเดิมก่อนตั้งครรภ์ เวลามีระดูต่อไปความเจ็บปวดจากการมีระดูจะได้น้อยลง หลังจากอยู่กับเตียงได้ 10 วันแล้ว คนไข้จะลุกเดินได้วันละ 1-2 ชม. ทุกๆ วัน จนถึงทำงานได้ตามปกติ
การนอน สำคัญมาก ต้องให้คนไข้นอนให้มากๆ ถ้านอนไม่หลับให้ยาระงับประสาทเล็กน้อย เช่น ยาโปแตสเซียมโบรไมด์ ( Mixt Potassium Bromide ) 30 ซีซี ก่อนนอน การนอนไม่หลับอาาจทำให้คนไข้เป็นโรคประสาทได้ในระยะหลังคลอด
อาหาร หลังคลอดแล้ว 24 ชม. ควรให้อาหารธรรมดาคุณภาพดี เช่น นม ไข่ไก่ ไม่ต้องงดอาหาร เพราะต้องเลี้ยงทารกด้วยนมมารดา
การคลอดแบบโบราณ หมอตำแยหรือผู้ทำการคลอดโดยมากให้หญิงหลังคลอดอดอาหารซึ่งเป็นการเข้าใจผิด คนคลอดบุตรจึงเป็นโรคเหน็บชากันมากเพราะเหตุนี้ และเมื่อมารดาเป็นโรคเหน็บชาทารกที่ดูดนมมารดาก็เป็นเหน็บชา ส่วนมากมักตาย
ลำไส้ หลังคลอดแล้วคนไข้มักท้องผูกเสมอ ควรให้ยาระบายอ่อนๆ เช่นน้ำมันละหุ่ง 30 ซีซี ในวันที่ 2 หลังคลอด
หัวนม ควรให้ทำความสะอาดเต้านมและหัวนมเวลาที่ชำระร่างกายทุกครั้ง โดยใช้สบู่กับน้ำอุ่นๆ ล้างหัวนมเพื่อชำระล้างเหงื่อไคลให้สะอาด น้ำนมจะได้เดินได้สะดวก ไม่เกิดนมหลง ( นมคัด ) หรือเป็นพิษ มารดาควรใช้ฟองน้ำชุบน้ำอุ่นเช็ดให้ทั่วตัว ถ้าเป็นผดก็โรยด้วยแป้งบอริคสัก 7-8 วัน ควรรักษาความสะอาดของร่างกายและเสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่มให้ดี และก่อนที่จะไปอุ้มหรือดูแลเด็กควรจะล้างมือให้สะอาดก่อนทุกครั้ง
คำว่า อดอาหาร ซึ่งผู้เขียนเป็นแม่มาแล้วด้วยการคลอดลูกหลายคน และเคยดูแลคนคลอดลูกตลอดจนดูแลเรื่องอาหารและกาารปฎิบัติตัวของแม่หลังคลอด ก็เลยอยากจะทำความเข้าใจในคำว่าอดอาหารที่จริงน่าจะใช้ว่าเลี่ยงอาหารบางอย่างระหว่างที่พักผ่อนในระยะหลังคลอดบุตร
อาหารของมารดาระยะนี้ ( คลอดบุตรใหม่ ) ควรรับประทานมื้อละน้อยๆ ก่อน แต่รับประทานอาหารที่มีประโยชน์และย่อยง่าย ขณะทำเสร็จใหม่ๆ ร้อนๆ และนมสดมากๆ และเป็นอาหารที่บำรุงน้ำนมเพื่อลูกด้วย ควรเว้นอาหารย่อยยาก และของหมักดอง และรสเผ็ดจัด เค็มจัด เปรี้ยวจัด ฯลฯ
วัฒนธรรมทางภาคเหนือ จะให้รับประทานข้าวจี่ คือ ข้าวเหนียวที่นึ่งแล้วปั้นเสียบไม้ไผ่จี่ คือ ย่างให้เหลืองหอมน่ากิน กินกับน้ำพริกก็ต้องเป็นพริกแห้ง ย่างให้เกรียมตำกับข่าเกลือ ( เกลือก็ต้องคั่วจนเหลืองสำหรับคนอยู่กรรมหลังคลอดบุตร ) ผักต้ม ได้แก่ พวกผักกาดเขียว ( ผักโสภณ ) หน่อข่า กะหล่ำปลี ยอดผักต่างๆ กินกับน้ำพริก
พวกปลาจะเป็นปลาช่อนย่าง ปลาช่อนเผาเกลือ หรือ ปลาช่อนย่างแห้ง แกงต่างๆ และจะใส่พริกหอมทั้งชูรส ชูกลิ่น และขับลม หมูจะย่าง จะต้ม หรือผัด ก็ได้ อาหารที่ต้องหลีกเลี่ยงได้แก่ แตงกวา ฟักเขียว ฟักทอง หน่อไม้ หรือของที่มีรสเย็นต่างๆ น้ำดื่ม จะใช้ไพลสดหรือไพลแห้งต้มดื่มต่างน้ำเปล่า
การแปรงฟัน อาบน้ำก็จะให้ใช้น้ำอุ่น แต่ส่วนใหญ่ภาคเหนือ จะมีใบไม้สำหรับต้มอาบ ได้แก่ ใบเปล้าหลวง หมากผู้หมากเมีย ใบไพล ตะไคร้แกงทั้งต้น ใบมะขาม ใบละหุ่ง ผักบุ้งแดง ใบหนาด ฯลฯ ซึ่งแต่ละท้องถิ่นแตกต่างไป
ถ้าตามหลักคนจีน ก็ต้องมีการตุ๋นกระเพาะหมูใส่ซีอิ้วขาวและพริกไทย ให้กินระหว่างอยู่ไฟ อย่างน้อยให้รับประทานสัปดาห์ละ 1 วัน นอกจากนี้ยังมีไก่ผัดขิง หรือมีขายเป็นเหล้าให้มารดาหลังคลอดดื่ม
ถ้าอยู่ไฟ จะไม่ให้ผู้หญิงหลังคลอดออกมาถูกฝน ถูกลม ให้อยู่ในห้องพัก และให้นอนพักผ่อนมากๆ การทำงาน จะต้องหยุด สำหรับลูกหัวปีหรือท้องแรก 40 วัน ยกของหนักและเดินมากไม่ได้ห้ามเด็ดขาด ห้ามอาบน้ำเย็น เพราะช่วงหลังคลอดสุขภาพของคนคลอดขาดภูมิคุ้มกัน หลังคลอดเรียบร้อยแล้ว ก่อนให้คนไข้พักผ่อนควรให้คนไข้กินยาขับน้ำคาวปลาตามกำหนดของยาแต่ละขนาน มีการกำหนดของเจ้าของผู้ปรุง

การปฎิบัติสำหรับผู้ทำคลอด

ใน 5 วันแรก ควรเยี่ยมหญิงหลังคลอดทุกๆ วัน เพราะในวันที่ 3-5 เป็นระยะที่เกิดโรคแทรกได้ ต่อไปเยี่ยมวันเว้นวันจนครบ 2 สัปดาห์จึงหยุดการเยี่ยมได้
ในกาารเยี่ยมครั้งหนึ่ง ต้องสังเกตุอาการทั่วๆ ไปของมารดาว่า สบายดีหรือไม่ และวัดอุณหภูมิของร่างกาย จับชีพจรดูด้วยว่าปกติดีหรือไม่ ถ้าาผิดปกติมาก เช่น หญิงหลังคลอดมีอาการไข้สูงและชีพจรเต้นเร็วต้องนึกถึงสิ่งต่อไปนี้
สันนิบาตหน้าเพลิง ( Puerperium Infection )
น้ำคาวปลาเดินไม่สะดวก
นมคัดมากและอักเสบแดง
ไข้จากสิ่งอื่น เช่น ไข้จับสั่น หวัด เป็นต้น
แล้วต้องตรวจหาสาเหตุของสิ่งที่ทำให้เกิดอาการผิดปกติ และปรึกษาแพทย์เพื่อทำการรักษาต่อไป
หลังคลอดแล้ว 48 ชม. ควรให้ยาถ่ายน้ำมันละหุ่ง 30 ซีซี แก่คนไข้ 1 ครั้ง ถึงคนไข้จะท้องผูกหรือไม่ผูกก็ตาม ซึ่งโดยมากมักท้องผูก ประโยชน์เนื่องจากการถ่ายยานี้ คือ ช่วยทำให้น้ำคาวปลาเดินสะดวก ทำให้น้ำนมออกได้มาก ทำให้กาารไหลเวียนของโลหิตของอวัยวะเชิงกรานดีขึ้น ถ้าคนไข้ไม่ถ่ายอุจจาระเลยถึง 2 วัน ก็ควรสวนอุจจาระด้วยสัก 1 ครั้ง ก่อนให้ยาถ่ายน้ำมันละหุ่ง
ความดันโลหิต ถ้าคนไข้มีอาการบวม หรือเมื่อตั้งครรภ์ ปรากฎว่ามีอาการเป็นพิษจากการตั้งครรภ์เกิดขึ้น ต้องวัดความดันโลหิตเสมอ วันละครั้ง หรือทุกๆ ครั้งที่ไปเยี่ยม ตรวจไข้ ถ้าความดันโลหิตสูงมากควรให้ยาระบายด้วยน้ำมันละหุ่งทุกๆ วัน
การถ่ายปัสสาวะ เนื่องจากขณะทำคลอดอาาจได้รับความกระทบกระเทือนบริเวณกระเพาะปัสสาวะและหลอดปัสสาวะ เมื่อคลอดแล้วบางคนถ่ายปัสสาวะไม่ออก ถ้าคนไข้ถ่ายปัสสาวะไม่ได้เองภายในเวลา 8-10 ชม. ต้องสวนปัสสาวะ การสวยปัสสาวะต้องระวังความสะอาดให้มากที่สุด
ทุกครั้งที่เยี่ยมหญิงหลังคลอด ต้องตรวจดูมดลูกทุกๆ ครั้งว่า อยู่สูงเท่าใด โดยคลำหน้าท้องเปรียบเทียบระดับของมดลูกทุกๆ วัน เพื่อจะได้รู้ว่า มดลูกเข้าอู่ได้ดีหรือไม่เพียงใด และควรดูสีน้ำคาวปลาซึ่งติดผ้าอยู่ ดูจำนวนที่ไหลออกมา และกลิ่นของน้ำคาวปลาว่า เหม็นหรือไม่ ถ้ามีกลิ่นเหม็นมักเกิดจากพวกสันนิบาทหน้าเพลิงอย่างแรง

ให้คำแนะนำการปฎิบัติตัวแก่มารดาในระหว่าง 10 วันแรกหลังคลอด

6 ชั่วโมงหลังคลอด คนไข้นอนตะแคงได้บ้าง
วันที่ 2 เวลารับประทานอาหาาร ใช้หมอนพิงหลังได้บ้าง
วันที่ 3-4 ให้ลุกขึ้นนั่งเวลารับประทานอาาหารได้บ้าง แต่เสร็จแล้วต้องนอนพักอย่าลุกไปจากเตียง
วันที่ 5-7 เดินได้บ้างเล็กน้อย
ต่อจากนั้นค่อยๆ ลุกเดินได้มากขึ้นทุกๆ วัน จนถึงวันที่ 16 จึงทำงานเบาๆ ได้
แต่ถ้าทำงานหนัก เช่น ชาวสวน ชาวนา ควรพักงานหนัก 6 สัปดาห์ขึ้นไป จึงทำงานเป็นปกติได้

การปฎิบัติตัวของมารดาเวลาให้ทารกดูดนม

ต้องล้างหัวนมให้สะอาด คือ ฟอกสบู่ทุกครั้งเมื่ออาบน้ำเช้า – เย็น ตลอดทั้งมือมารดาก็ต้องทำความสะอาดทุกครั้งก่อนให้ทารกดูดนม
ในเวลาที่ให้ทารกดูดนมต้องปลุกทารกให้ตื่นอยู่เสมอ อย่าให้หลับ
ต้องสลับเปลี่ยนเต้านมให้ทารกดูดทั้งสองข้าง เพื่อน้ำนมจะได้ไหลเท่าๆ กัน อย่าาให้ทารกดูดข้างใดนาานเกินไป จะทำให้นมทั้งสองข้างไม่เท่ากัน และทำให้หัวนมแตกได้
ในขณะที่มารดายังลุกจากเตียงไม่ได้ เวลาทารกดูดนมให้มารดานอนตะแคงให้ทารกดูดนม เมื่อมารดานั่งได้แล้ว ควรนั่งและวางทารกที่หน้าขาาทั้งสองข้างในท่าที่สบายที่สุด
อย่าให้ลูกดูดนมเร็วเกินไป เพราะจะทำให้ทารกสำรอกน้ำนมออกมาได้
หลังจากที่ให้ทารกดูดนมแล้ว อุ้มทารกไว้ในแขนให้หัวทารกสูงกว่าระดับลำตัว ลูบหลังเบาๆ ให้ทารกเรอเสียก่อน หรือกล่อมให้ทารกหลับก่อนแล้วจึงให้ทารกนอนเปล

การให้นำ้ทารก

ใน 3 วันแรกเนื่องจากน้ำนมมารดายังออกไม่พอ จึงควรให้ทารกดื่มน้ำอุ่นๆ ให้มากๆ มิฉะนั้นน้ำหนักของทารกจะลดลงมากกว่าธรรมดา และทารกมีอาการดีซ่านเพราะเม็ดโลหิตแดงแตกมาก ตัวเหลืองและตาเหลือง
หลังจาก 3 วันแรก ควรให้ทารกดื่มน้ำอุ่นๆ ครั้งละ 1-2 ช้อนโต๊ะ หลังจาากให้นมแล้วราว 1 ชม. โดยใส่ขวดมีหัวนมให้ดูดหรือหยอดใส่ปากก็ได้ แต่อย่าให้ใกล้ระยะให้นมเกินไป เพราะจะทำให้ทารกอิ่มเสียก่อน และอย่าให้หลังจากให้นมเพราะจะทำให้ทารกสำรอก ควรให้ 1 ชม.หลังจากให้นมทารกแล้ว การให้น้ำอุ่นทารก ก็เพื่อเพิ่มจำนวนน้ำในตัวทารกให้มาก เพื่อป้องกันท้องผูกและกันร่างกายทารกทรุดโทรม

ลักษณะของทารกที่เจริญเติบโตได้ดี

น้ำหนักทารกขึ้นทุกๆ วัน วันละประมาณ 150 – 200 กรัม
ควรถ่ายอุจจาระวันละ 3-4 ครั้ง มีลักษณะสีเหลืองเหลว ไม่มีมูกนมปน
ผิวหนังทารกแดง เปล่งปลั่ง และร้องเสียงดัง แข็งแรงเล่นหัวดี ดูดนมได้ดี นอนหลับเป็นปกติ

การเลี้ยงทารกด้วยนมผสม

ต้องล้างขวดนมให้สะอาด และต้มให้เรียบร้อยก่อนใส่นมทุกครั้ง
เลือกนมชนิดที่ทดลองให้ทารกว่า จะมีความพอดี เหมาะสมตามที่ฉลากของนมชนิดนั้นๆ ถ้าทารกมีอาการผิดปกติอื่นใด ควรรีบปรึกษาแพทย์โดยเร็ว

การรัดท้องในระยะหลังคลอด

เป็นการกระทำเพื่อป้องกันมิให้มดลูกเคลื่อนเอี้ยวไปจาากที่ของมดลูกและเพื่อมิให้ผนังหน้าาท้องหย่อนยาน และยังทำให้อวัยวะทุกส่วนที่หย่อนยานกลับเข้าที่เดิม จึงจะต้องรัดท้องและรับประทานยา
ผ้าสำหรับรัดหน้าท้องนั้น ใช้ผ้าขาวขนาดกว้างพอดีกับหน้าท้องประมาณ 8 นิ้ว ยาว 2 เมตร
ใช้เป็นผ้ารัดท้องปูขวางที่นอนด้านหลังตรงเอว หรือสอดเข้าไปใต้เอว แล้วเอาผ้าอีกผืนหนึ่งทำเป็นวงกลมหนาๆ ขนาดโตเท่าฝ่ามือวางทับที่หน้าท้อง ตรงบริเวณมดลูก ก่อนจะพันผ้าทับหน้าท้อง ต้องคลึงมดลูกให้แข็งตัวเสียก่อนแล้ววางผ้าวงกลมตรงมดลูก แล้วจึงนำผ้าผืนที่ใช้รัดท้องพันทับขึ้นมาอีกชั้นหนึ่ง รัดพอสบายอย่าให้แน่นเกินไปหรือหลวมเกินไป แล้วใช้เข็มซ่อนปลายกลัดไว้
ควรพันรัดหน้าท้องไว้สัก 15 วัน ( ต้องพันใหม่ทุกวันหลังเช็ดตัวหรือเปลี่ยนผ้า )
ถ้าน้ำคาวปลาไม่เดินต้องแก้ผ้าพันออกตรวจดู อย่าให้ผ้าพันนั้นกดตรงมดลูกเกินไปจนโลหิตไม่เดินพันไว้แต่พอดีๆ เท่านั้น

การทับหม้อเกลือหลังคลอดบุตร

ถ้าคลอดธรรมดา หลังคลอดไม่เกิน 10-12 วัน ทับหม้อเกลือได้
ถ้าผ่าคลอดต้องรอให้ครบ 1 เดือนถึงทำได้

อุปกรณ์ทับหม้อเกลือ

เตาถ่าน 1 เตา
เกลือเม็ด
หม้อดินใบเล็ก 2 ใบ
ผ้าขาวขนาด 50×50 ซม. จำนวน 1 ผืน
เครื่องยา ไพล ว่านนางดำ การบูร ใบพลับพลึง
เครื่องยาเข้ากระโจม ใบมะกรูด ใบมะนาว ใบส้มโอ ใบข่า ตะไคร้ทั้ง 5 ใบมะขาม ใบพลับหลึง ใบส้มป่อย ใบว่านน้ำ ผักบุ้งแดงทั้ง 5 อย่างละ 1 กำมือ การบูร

วิธีทำเข้ากระโจม

ก่อนเข้ากระโจม อย่าเพิ่งรับประทานอาหาร ถ้าจะประคบเปียก อาจทำให้อาเจียน
นำเครื่องยาทุกชนิดใส่หม้อต้ม ใส่น้ำให้เต็มหม้อ ( ต้องใช้เตาถ่าน ) ปิดฝาหม้อจนกว่าจะใช้เพราะถ้าเปิดหม้อก่อนกลิ่นยาจะหนี
เวลาเข้ากระโจม ใช้เวลาเข้ากระโจมไม่เกิน 15-20 นาที ค่อยแย้มฝาหม้อรมไอให้ทั่ว ลืมตารวมควัน รมทั้งตัว เวลาออกจากกระโจมแล้วต้องรอให้ตัวแห้งก่อน แล้วจึงเอาน้ำที่ต้มยาผสมอาบ
หมายเหตุ ถ้ามารดาเป็นไข้ ห้ามทำเด็ดขาด

อาการที่อาจเกิดกับสตรีในระหว่างอยู่ไฟ

สตรีที่คลอดใหม่ๆ บางคนปวดท้องแทบจะทนไม่ไหว มดลูกบีบรัดตัวแข็งแรงเข้า
การดูแลช่วยเหลือ ให้รับประทานยาทิงเจอร์ฝิ่นการบูร หรือจันทลีลา ก็ได้ ใช้ความร้อนทับหน้าท้องอุ่นจัดๆ อยู่เสมอ อาจหายได้แน่นอน ถ้าไม่หายสงสัยตกเลือดคั่งภายใน ให้ส่งแพทย์ทันที

ภาวะเต้านมคัด น้ำนมไหลออกไม่ได้ หัวนมแข็งทำให้ช้องที่น้ำนมจะไหลออกมาาตีบตัน
การดูแลช่วยเหลือ ให้ใช้วาสลิน หรือขี้ผึ้งทาปาก ทาที่หัวนมแล้วเอาน้ำอุ่นๆ ประคบ หรือใช้ที่ดูดนมที่เป็นหลอดแก้วก้นยางปั๊ม

ภาวะนมคัดมาแต่กำเนิด โรคนี้ไม่มีช่องทางน้ำนม ทำให้น้ำนมไหลออกมาไม่ได้ หรือเกิดบุตรแล้วตาย 2-3 วัน นมจะคัดมาก ถ้าทิ้งไว้อาจเป็นฝี
การดูแลช่วยเหลือ ให้เอาการบูร 2 ออนซ์ และแอลกอฮอล์ 12 ออนซ์ ละลายเข้าด้วยกัน ใช้ทาหัวนมวันละหลายๆ ครั้ง เมื่อน้ำนมแห้ง นมที่คัดก็จะเล็กลงไป

ภาวะน้ำคาวปลาไม่ออก เป็นเพราะมดลูกหย่อนยานต่ำลงมา และไปติดปิดปากช่องคลอด ทำให้น้ำคาวปลาเดินไม่ได้
การดูแลช่วยเหลือ ให้ฝืนมดลูกขึ้นข้างบนหรือผลักมดลูกไปมา อาจทำให้น้ำคาวปลาออกได้กับทั้งให้ล้างมดลูกเช้า – เย็น ด้วยน้ำผสมด่างทับทิมหรือน้ำยาปรอทคลอไรด์ หรือ แชฟลอนให้รักษาความสะอาดช่องคลอดให้เรียบร้อย เครื่องมือ เครื่องใช้ หม้อสวน ต้องลวกน้ำร้อน หรือล้างให้สะอาด

โลหิตเป็นพิษ

หญิงใดคลอดบุตรได้ 1, 2, 3 วันก็ดี จนถึงเดือนหนึ่งก็ดี กำหนดโลหิตร้ายนั้นยังอยู่ ถ้าถึง 2 เดือนแล้วจึงพ้นกำหนดโลหิตเน่าร้าย
ถ้าว่ากำลังโลหิตกล้านักไม่สมปฤดี สลบ ชัก มือกำ เท้ากำ อ้าปากมิออก ลิ้นกระด้าง คางแข็ง ทำให้คนทั้งหลายกลัว อันนี้ชื่อว่า โลหิตเน่าเป็นใหญ่กว่าลมทั้งหลาย ( มียารักษาในตำราเวชกรรม )

สันนิบาตหน้าเพลิงหรือกากรติดเชื้อโรคของมารดาระยะหลังคลอด

ในระหว่างเวลาทำคลอด ถ้าผู้ทำคลอดไม่ระวังรักษาควาามสะอาดให้เพียงพอ หรือการคลอดกินเวลานานหลาายชั่วโมงหลังจากน้ำทูนหัวแตกแล้ว คนไข้อาจได้รับเชื้อโรคจากภายนอกได้ ทำให้เกิดกาารอักเสบแก่มดลูกและอวัยวะภายในช่องเชิงกราน หรือตามภาษาชาวบ้านเรียกว่า สันนิบาตหน้าเพลิง ซึ่งทำให้ผู้คลอดบุตรเสียชีวิตเป็นจำนวนไม่น้อย อาการของสันนิบาตหน้าเพลิงจะเกิดภายใน 2 สัปดาห์ หลังคลอด

เชื้อโรคที่ทำให้เกิดโรคสันนิบาตหน้าเพลิง

เชื้อสเตร็พโตคอคคัส ( Streptococcus ) เป็นเชื้อที่พบบ่อยที่สุดและอันตรายมากที่สุด โดยมากเป็นพวกที่สาามารถทำให้เม็ดโลหิตแดงแตกได้
เชื้อสแตฟไฟโลคอคคัส ออเรียส ( Staphylococcus Aureus ) อาจทำให้เกิดอาการได้มากแต่พิษษร้านแรงน้อยกว่าพวกสเตร็พโตคอคคัส
เชื้อเอสเชอลิเชียโคไล ( Escherichia Coli ) อาจพบอยู่ชนิดเดียวหรือมีปนอยู่กับเชื้ออื่น และทำให้เชื้ออื่นมีพิษรุนแรงขึ้นอีกก เมื่อมีอยู่ในมดลูกทำให้เกิดมีลมขึ้น เชื้อนี้มาาจาากอุจจาระ เมื่อถ่ายอุจจาาระแล้วล้างปากช่องคลอดไม่ถูกวิธี หรือไม่สะอาดพอ
เชื้อหนองใน กล่าวกันว่าเป็นต้นเหตุที่ทำให้มีอาการไข้ในระยะหลังคลอดบ่อยๆ แต่อาการไข้ไม่สูงมากนัก มักปรากฎอาากาารในวันที่ 5 หญิงหลังคลอดไม่ใคร่ตายเพราะพิษของมัน
เชื้อโรคคอตีบ เคยปรากฎพบในรายที่มดลูกอักเสบหลังคลอด ถ้าเกิดจากเชื้อนี้ พื้นมดลูกจะมีอาการอักเสบหลุดลอยตัวออกมาเป็นแผ่นๆ

สาเหตุที่ทำให้เกิดสันนิบาตหน้าเพลิง

หญิงหลังคลอดมีร่างกายอ่อนแอลง เป็นโอกาสให้เกิดโรคนี้ได้ง่ายมีสาเหตุมาจาก

ในระยะตั้งครรภ์
ป่วยเป็นโรคเรื้อรังต่างๆ เช่น บิด ไข้จับสั่น กามโรค มีพิษเกิดจากการตั้งครรภ์
ขาดอาหาร คือ ได้รับอาหารไม่เพียงพอในช่วงเวลาตั้งครรภ์
ร่วมเพศกับสามีในระยะ 3 เดือนแรก และในเดือนหลังของการตั้งครรภ์

ในระยะคลอด
ตกโลหิตมาก หรือได้รับบาดเจ็บจากการคลอดมาก
ความสกปรกจากผู้ทำคลอด เช่น ผู้ทำคลอดไม่รักษาความสะอาดให้เพียงพอเวลาทำคลอด
ถุงน้ำทูนหัวทารกแตกอยู่นานตั้งแต่ 4 ชั่วโมงขึ้นไปก่อนทารกคลอด

ในระยะหลังคลอด
ทำการล้างช่องคลอดหรือตรวจทางช่องคลอดในช่วงสัปดาห์แรกหลังคลอด
น้ำคาวปลาเดินไม่สะดวกหรือเดินน้อยกว่าปกติ
ทารกตายและเน่าอยู่ในครรภ์ หรือมีเศษรกค้างในครรภ์

ที่มาแห่งเชื้อโรคที่ทำให้เกิดสันนิบาตหน้าเพลิง

จากภายนอกร่างกายของผู้ทำคลอด

ความสกปรกของผู้ทำคลอดนำไปโดย
ฝอยน้ำลายของผู้ทำคลอด เวลาทำคลอดไม่ระวังน้ำลายกระเด็นลงไปในบริเวณปากช่องคลอด โดยผู้ทำการคลอด ไอ จาม พูด หรือ หัวเราะ เพราะฉะนั้นคนทำคลอดต้องปิดปากและจมูกด้วยผ้าก๊อซอย่างน้อย 4 ชั้น
จากนิ้วมือของผู้ทำคลอด ซึ่งล้างไม่สะอาด
จากเครื่องมือที่ใช้ ต้มไม่สะอาดเพียงพอ หรือไม่ได้ต้ม และไม่ทำความสะอาดให้เพียงพอ

เพราะฉะนั้นเวลาทำคลอดต้องระวังความสะอาดมากที่สุด มือก็ต้องล้างฟอกสบู่ให้สะอาดแล้วใส่ถุงมือ เครื่องมือเครื่องใช้ทุกอย่างต้องสะอาดหมด

จากสามี โดยเกี่ยวข้อกกับสามีใน 1 เดือนแรกของการตั้งครรภ์เพราะว่าอวัยวะสืบพันธุ์ของผู้ชายมีเชื้อสเตร็พโตค๊อคคัสชนิดทำลายเม็ดโลหิต เมื่อคลอดแล้วเชื้อซึ่งอยู่ในช่องคลอดจะเข้าไปในมดลูก ทำให้เกิดสันนิบาตหน้าเพลิงขึ้น
จากผงในอากาศ ในสถานที่สกปรก เช่น คลอดในห้องที่เคยมีผู้ป่วยมีเชื้อโรคนี้อยู่ก่อนและสถานที่ๆ ไม่ได้ทำความสะอาด

จากภายในร่างกายของผู้คลอดเอง เช่น คนไข้มีฟันผุอยู่ก่อนเข้าทำคลอด คนไข้เคยทอนซิลอักเสบบ่อยๆ หรือมีอาการอักเสบในส่วนอื่นๆ ของร่างกาย ถ้าเชื้อพวกนี้เข้าสู่กระแสโลหิตของผู้ป่วยแล้ว มีผลทำให้เยื่อบุพื้นมดลูกอักเสบ

ลักษณะการอักเสบของพื้นมดลูก

การอักเสบจะปรากฎแผลที่รกเกาะ เพราะเป็นแผลมีโลหิตก้อนเล็กๆ ติดอยู่มาก และจะต้องเน่าหลุดลงมาภายหลัง ซึ่งเป็นที่เจริญเติบโตของเชื้อโรคได้อย่างดี
การอักเสบจะเริ่มเกิดขึ้นแล้วแผ่ไปทั่วบริเวณแผลที่รกเกาะ และต่อไปกกก็ทั่วเยื้อพื้นภายในมดลูก
อีกประการหนึ่งเชื้ออาจลามมาจากแผลที่คอมดลูกได้เพราะเวลาคลอดปากมดลูกจะต้องมีการฉีกขาดเสมอ ถ้าแผลที่ปากมดลูกได้รับเชื้อโรคดังกล่าวแล้ว เชื้อจะลุกลามอักเสบเข้าถึงแผลที่รกเกาะ เยื่อมดลูกก็จะอักเสบทั่วไป จะทำให้พื้นมดลูกมีลักษณะหนาหยาบและมีโลหิตมาเลี้ยงมากขึ้น และมีน้ำคาวปลาออกน้อยลง ซึ่งเป็นการอักเสบอย่างรุนแรง
ถ้ารักษาไม่ถูกต้องทำให้ผู้ป่วยตาย ถ้าหากว่าพื้นมดลูกอักเสบจากเชื้อที่ทำให้เนื้อเน่า ทำให้เยื่อมดลูกเน่ามากขึ้น ซึ่งเป็นของธรรมดา น้ำคาวปลาที่ออกมาจะเหม็นเน่า แต่ไม่มีความร้ายแรงแต่อย่างใด

อาการของสันนิบาตหน้าเพลิง

อาการมักปรากฎในวันที่ 2-4 หลังคลอด ถ้าปรากฎอาการเร็ว แสดงว่าอาการของโรครุนแรงมาก ถ้าเกิดจากเชื้อหนองในยิ่งมีอันตรายมาก เพราะลุกลามไปได้รวดเร็ว
มีอาการไข้ตลอดเวลา และถ้าเป็นไข้สูงทันทีทันใดพร้อมด้วยมีอาการหนาวสั่น แสดงว่าพิษของเชื้อโรคเข้าโลหิตมากแล้ว อาการไข้จะสูงกว่าธรรมดา ซึ่งควรมีในระยะหลังคลอด ( ความร้อนอาาจขึ้นสูงถึง 102-104 องศาฟาเรนไฮต์ )
ชีพจรเร็ว เนื่องจากพิษของเชื้อโรคทำให้หัวใจต้องทำงานหนักมาก ชีพจรอาจมากถึง 120 ครั้ง / นาที
อาการหนาวสั่นในรายที่เชื้อไม่รุนแรง คนไข้จะรู้สึกหนาวๆ เท่านั้น ถ้ามีอาการหนาวสั่นแสดงว่ามีพิษษในโลหิตมาก ถ้ามีอากาารหนาวสั่นบ่อยๆ ควรสงสัยว่า มีหนองจากพื้นมดลูกซึ่งอักเสบอยู่แล้วหลุดเข้าในกระแสโลหิตได้
มดลูก มีลักษษณะบวมอักเสบและเวลากดบริเวณมดลูกทางหน้าท้อง จะรู้สึกเจ็บมากและมดลูกเข้าอู่ช้า เนื่องจากมีโลหิตคั่งค้างอยู่มาก ขนาดของมดลูกจึงลดตัวลงช้ากว่าธรรมดา แต่ในรายที่เชื้อโรคเข้าในกระแสโลหิตแล้ว มดลูกอาจลดตัวลงได้วันละเท่าๆ กับรายที่ไม่มีอาการอักเสบเลยก็ได้
น้ำคาวปลา มีลักษณะผิดปกติ คือ ถ้ามีอาการอักเสบเฉพาะที่มดลูกแห่งเดียว น้ำคาวปลาจะมีสีแดงจัดและเหม็นมาก อาการไข้มีเล็กน้อย ถ้ามีอาการอักเสบที่มดลูกและเชื้อโรคเข้ากระแสโลหิต คนไข้มีอาการไข้สูง หนาวสั่น น้ำคาวปลาน้อยและกลิ่นไม่เหม็นมากนัก อันตรายมากกับคนไข้
ท้องร่วงและอาเจียน ไม่จำเป็นต้องมีทุกราย แต่มีได้ในรายที่เชื้อแรงและมีอาการไข้สูง และในรายที่ทำให้เยื่อบุช่องท้องอักเสบ
อาการอื่นๆ ที่อาจเกิดขึ้นได้คือ ปวดศรีษะมาก นอนไม่หลับ ลิ้นหนาขาว เหงื่อออก สติฟั่นเฟือน เพราะอาการไข้และพิษของโรค

การดูแลช่วยเหลือ ต้องรักษาช่องคลอดให้สะอาด เครื่องมือเครื่องใช้ทุกอย่างต้องสะอาด จะรักษาให้หายต้องใช้ยาจำพวกฆ่าเชื้อโรค เพราะมีเชื้ออยู่ในโลหิต ทำลายพิษเชื้อโรคในโลหิตก็หายได้จริงเมื่อตรวจพบรีบนำส่งโรงพยาบาลทันที

การดูแลมารดาตามบทบาทของผดุงครรภ์โบราณ

ท้อง 2 เดือน รากบัวหลวง รากบัวเผื่อน แห้วสด กระจับสด ใบผักแว่น ขิงสดแต่น้อย บดด้วยน้ำแรมคืน หรือน้ำนมโค
ยาชโลม ใบหนาด ใบโพกพาย รากผักไห่ เม็ดใบขนุน ละมุด ดินสอพอง บดด้วยน้ำซาวข้าว

ท้อง 3 เดือน ข้าวตอก ข้าวเหนียวกัญญา บดละลาายน้ำนมโค
ยาชโลม รากกระจับบก ใบบัวหลวงอ่อน จันทน์หอม เปราะหอม หญ้าแพรก แฝกหอม เถาชิงช้าชาลี บดละลายน้ำซาวข้าว

ท้อง 4 เดือน ดอกสัตตบงกช โกฐกระดูก รากบัวหลวง กระจับบก จันทน์หอม รากขัดมอน หัวแห้วหมู รากมะตูม ผลผักชี ขิงสด นำมาเท่ากัน ต้ม 3 เอา 1
ยาชโลม รากสลอดน้ำ รากหญ้านาง รากทองหลาง รากพุมเรียงบ้าน พุมเรียงป่า จันทน์แดง จันทน์ขาว รากพุงดอ รากตำลึง รากฟักขาว เกสรบัวหลวง ดินประสิว ดินสองพอง ทำให้เป็นจุณ บดทำแท่งไว้ ละลายน้ำซาวข้าวทั้งกินทั้งชโลม เป็นยากล่อมลูกมิให้เป็นอันตรายได้วิเศษนัก

ท้อง 5 เดือน ใบบัวบก เทียนดำ ขมิ้นผง ปูนแดง บดละลายน้ำสุรา กินแก้ลงโลหิต ทางทวารหนัก ทวารเบานั้นหาย

แพทย์แผนไทย ผดุงครรภ์