บทที่ 2
เภสัชวัตถุ
2.2 พืชจำพวกเถา- เครือ
ได้แก่ พรรณไม้ที่เป็นเถา- เครือ เลื้อยพาดพันตามต้นไม้ ตามรั้วเลื้อยตามพื้นดิน บางเถา- เครือ ก็สั้น บางเถา- เครือ ก็ยาว บางชนิดมีมือเกาะ บางชนิดก็ไม่มีมือเกาะ ซึ่งมนุษย์เรานิยมเรียกว่า เถา หรือ เครือ ที่นิยมใช้ทำยามี ดังนี้
กรด ไม้เถาเนื้อแข็ง
เปลือกต้นและราก รสฝาด สรรพคุณ แก้ท้องร่วง บิด แก้ปวดท้อง จุกเสียด
ผล รสฝาดเบื่อ สรรพคุณ ขับไส้เดือน ต้มเอาน้ำอม แก้เหงือกบวม ปากเปื่อย
กระดอม ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน จำพวกมะระขี้นก
ลูก รสขม สรรพคุณ บำรุงน้ำดี แก้ดีแห้ง ดีฝ่อ ดีเลือด คลั่งเพ้อ เจริญอาหาร ทำให้โลหิตเย็น บำรุงมดลูก
กระไดลิง ไม้เถาแบนพาดพันต้นไม้
เถา รสเบื่อเมา สรรพคุณ แก้พิษทั้งปวง แก้ตัวร้อน ขับเหงื่อ แก้ไข้ แก้พิษฝี แก้ไข้เซื่องซึม
กระทกรก ไม้เถายืนต้น
เปลือกต้น รสฝาด สรรพคุณ แก้แผลเน่าเปื่อย
ใบ รสเย็นเฝื่อน สรรพคุณ แก้หวัดคัดจมูก
เถา รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ ถอนพิษยาเบื่อเมา คุมธาตุ รักษาบาดแผล
เมล็ด รสร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้เด็กท้องขึ้น อืดเฟ้อ
ราก รสเบื่อเมา สรรพคุณ แก้กามโรค ตัวร้อนเนื่องจากพิษไข้
กระทกรก (กระโปรงทอง, รกช้าง, เถาสิงโต, ผ้าขี้ริ้วห่อทอง)
เถา- ใบ รสชุ่มเย็นเอียน สรรพคุณ ขับปัสสาวะ ขับเสมหะทรวงอก แก้ไอ แก้บวม
ผลสุก รสหวานเปรี้ยว สรรพคุณ บำรุงปอด แก้ปอดอักเสบ ขับเสมหะ
กระทงลาย (กระทุงลาย) ไม้เถาพาดตามต้นไม้
เถา ราก รสขมฝาด สรรพคุณ แก้ไอ แก้บิด แก้ปวดท้อง
ราก รสขมจัด สรรพคุณ แก้ไข้จับสั่น (มาลาเรีย)
กระทุงหมาบ้า ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสเบื่อเอียน สรรพคุณ ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ กระทุ้งพิษไข้หัว ไข้กาฬ พิษฝี ขับปัสสาวะ แก้ดีกำเริบนอนละเมอเพ้อกลุ้ม ปวดศีรษะ เซื่องซึม
กระพังโหม ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่นๆ มี 2 ชนิดคือ ตูดหมู ตูดหมา สรรพคุณเหมือนกัน
ใบ เถา รสกลิ่นเหม็น สรรพคุณ แก้ตานซาง แก้ตัวร้อน ขับลม แก้ธาตุพิการ ท้องเสีย เจริญอาหาร ขับพยาธิไส้เดือน
ใบ ตำพอก แก้พิษงู แก้ปวดฟัน แก้รำมะนาด
หมายเหตุ กระพังโหมที่แท้ต้องเป็นชนิดที่มียางออกเมื่อเด็ดใบและเถาสดๆ ชนิดไม่มียาง เรียกว่า ย่านพาโหม ไม่ใช่กระพังโหม
กระเพียด หรือ หนอนตายยาก ไม้เถาเลื้อยพาดพันตามต้นไม้
ราก รสเมาเบื่อ สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง ผื่นคัน แก้ริดสีดวงทวาร ใช้ทุบแช่น้ำทำลาย ตัวแมลงได้
กวาวเครือขาว และ กวาวเครือแดง ไม้เถาพาดพันตามต้นไม้ใหญ่
เปลือกเถา รสเย็นเบื่อเมา สรรพคุณ แก้พิษงู
หัว รสเย็นเบื่อเมา สรรพคุณ บำรุงเนื้อหนังให้เต่งตึง บำรุงสุขภาพให้สมบูรณ์ บำรุงความกำหนัด (ถ้ารับประทานมากอาจเป็นอันตรายได้)
กรุงเขมา ไม้เถาขนาดเล็กๆ
ราก รสเย็นหอมสุขุม สรรพคุณ แก้ไข้ที่มีพิษร้อน แก้ดีซ่าน บำรุงร่างกายให้แข็งแรง
แกแล ไม้เถายืนต้น
แก่น รสข่มขื่น สรรพคุณ บำรุงน้ำเหลือง แก้พุพอง บำรุงกำลัง
โกฐพุงปลา เป็นไม้อาศัยเกาะอยู่บนต้นไม้อื่นคล้ายกล้วยไม้ เป็นไม้ล้มลุกเนื้ออ่อน
ลูก รสฝาด สรรพคุณ แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้บิด แก้ปวดเบ่ง แก้เสมหะพิการ สมานแผล
กำจาย (หนามจาย) ไม้เถามีหนาม
ราก รสเบื่อเย็นเล็กน้อย สรรพคุณ ขับระดูสตรี แก้พิษงู ถอนพิษแมลงกัดต่อย แก้พิษฝี แก้แผลเรื้อรัง
กำแพงเจ็ดชั้น (ลุ่มนก) ไม้เถาขนาดใหญ่
เถา รสเบื่อเมา สรรพคุณ ขับโลหิตระดูสตรี บำรุงโลหิต ขับผายลม แก้ไข้ แก้ปวดตามข้อ แก้เม็ดประดงผื่นคัน
ขจร ไม้เถาเลื้อยพาดพันตามต้นไม้ หรือบางแห่งเรียกว่า สลิด
ราก รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ ทำให้อาเจียน ถอนพิษยาเบื่อเมา ดับพิษทั้งปวง หยอดตา แก้ตาอักเสบ ตาแฉะ ตาแดง ตามัว
ขมิ้นเครือ ไม้เถาเลื้อยพันต้นไม้ใหญ่
ต้น รสฝาดเฝื่อนร้อน สรรพคุณ แก้น้ำดีพิการ ขับฝายลมทำให้เรอ
ใบ รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ แก้บิดมดลูก ขับโลหิตระดูสตรีเสียให้เป็นปกติ
ดอก รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ แก้บิดมูกเลือก
ราก รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ แก้ลมอัมพฤกษ์ บำรุงน้ำเหลือง ฝนหยอดตา แก้กระจกตา แก้ตาแดง ตาแฉะ ตามัว และตาอักเสบ
ข้าวสารเถา หรือ เถาข้าวสาร ไม้เลื้อยพันตามต้นไม้
ราก รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ แก้ตาแดง ตาแฉะ ตามัว
ขี้กาขาว ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน
เถา รสขม สรรพคุณ บำรุงน้ำดี ดับพิษ เสมหะและโลหิต
ใบ รสขม สรรพคุณ ตำสุมขม่อมเด็กในตอนเย็น ๆ แก้หวัด คัดจมูก
ลูก รสขมจัด สรรพคุณ แก้ตับปอดพิการ ถ่ายอุจจาระ ถ่ายเสมหะ ถ่ายพิษตานซาง
ขี้กาแดง ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน
ลูก รสขมจัด สรรพคุณ บำรุงน้ำดี แก้พิษเสมหะและโลหิต ถ่ายและล้างโทษเสมหะ และอุจจาระให้ตก
ราก รสขม สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน ดับพิษไข้ แก้ปวดศีรษะ บำรุงน้ำดี
ลูก มีคุณสมบัติพิเศษ คือ ถ่ายพิษตานซาง แก้ตานขโมยพุงโรเด็กได้ดี
เขี้ยวงู หรือ ตึ่งเครือคำตัวแม่ ไม้เถาเนื้อแข็งเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสขื่นร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ ขับโลหิตในมดลูกหลังคลอดบุตร แก้สันนิบาตหน้าเพลิง แก้มดลูกอักเสบ แก้ปวดท้อง ขับลม
คนทีสอขาว ไม้เถายืนต้นขนาดย่อม หรือเรียกว่า คนทีสอเครือ
ใบ รสขมเมา สรรพคุณ บำรุงน้ำดี ขับลม ฆ่าพยาธิผิวหนัง
ดอก รสขมเมา สรรพคุณ บำรุงน้ำดี แก้ไข้ แก้พยาธิ แก้หืดไอ แก้ไข้ในหญิงมีครรภ์
เมล็ด รสขม สรรพคุณ เจริญอาหาร
ราก รสขม สรรพคุณ แก้โรคตับ ถ่ายน้ำเหลืองเสีย ขับเหงื่อ ขับปัสสาวะ บำรุงธาตุ แก้ปวดข้อและปวดกล้ามเนื้อ
คนทีสอทะเล เป็นไม้เลื้อยตามพื้นทราย
ต้น รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้ตัวพยาธิ ฟกบวม แก้เสมหะ แก้ลม แก้ริดสีดวงในคอ
คัดเค้า ไม้เถายืนต้นมีหนามแหลมคม
เถา รสฝาด สรรพคุณ แก้เสมหะ บำรุงโลหิต
ลูก รสฝาดอมเปรี้ยว สรรพคุณ ขับฟอกโลหิตระดูสตรีที่เน่าร้าย
ราก รสเย็นฝาดเล็กน้อย สรรพคุณ ขับและแก้ไข้เพื่อโลหิต
คุคะ (ขรุขระ) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสเย็น สรรพคุณ ระงับความร้อน แก้ไข้ร้อนในกระสับกระส่าย แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้น้ำเหลืองเสีย
โคคลาน ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสขมเบื่อเย็น สรรพคุณ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย ครั่นตัว เส้นตึง แก้ปวดหลัง ปวดเอว แก้กระษัย ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ บำรุงโลหิต
โคกกระออม หรือ ตุ้มต้อก ไม้เลื้อยขนาดเล็กคล้ายมะระ
เถา รสขมขื่น สรรพคุณ แก้ไข้
ใบ รสขมขื่น สรรพคุณ แก้หืด
ดอก รสขมขื่น สรรพคุณ ขับโลหิต
ลูก รสขมขื่นเย็น สรรพคุณ ดับพิษไฟลวก
ราก รสขมเย็น สรรพคุณ แก้พิษงู ใช้หยอดตาแก้ตาต้อ
ใช้ทั้ง 5 รสขมเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ บำรุงน้ำนม ระบายท้อง แก้ไข้
คอเบ็ด (คอเป็ด) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสขื่นเอียนขม สรรพคุณ บำรุงโลหิต แก้ไข้ตัวร้อน แก้กระษัย ขับปัสสาวะ
จิงจ้อขาว หรือ จิงจ้อหลวง ไม้เถาเลื้อยพาดพันตามต้นไม้
เถา รสร้อน สรรพคุณ แก้ลมพรรดึก กระตุ้นลำไส้ช่วยย่อยอาหาร แก้เสมหะ โลหิตและกำเดา
จิงจ้อแดง หรือ จิงจ้อเหลี่ยม ไม้เถาเลื่อยพาดพันต้นไม้
เถา รสหวาน สรรพคุณ บำรุงเนื้อให้สดชื่น
ราก รสร้อนขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ แก้เสมหะและลม ช่วยการย่อยอาหาร แก้กำเดา และโลหิต
ชะลูกขาว ไม้เถาเลื้อยพาดพันตามต้นไม้
เปลือกเถา รสหอมเย็น สรรพคุณ ขับผายลม แก้ปวดในท้อง
ใบ ลูก รสร้อนหอมสุขุม สรรพคุณ แก้ไข้ร้อนใน กระสับกระส่าย สะอึก แก้ดีพิการ แก้คุดทะราด
ชะลูกแดง ไม้เถาเนื้อแข็งยืนต้น
ใบ รสร้อนหอมสุขุม สรรพคุณ กระจายโลหิต
ราก รสเย็น สรรพคุณ แก้โรคไข้เรื้อรัง แก้เลือดออกตามไรฟัน
ชะเอมไทย (ส้มป่อยหวาน) ไม้เถายืนต้นขนาดกลาง
เนื้อไม้ เถา รสหวานชุ่ม สรรพคุณ แก้เสมหะในลำคอ แก้คอแห้ง แก้ลม บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง บำรุงกล้ามเนื้อให้เจริญ ขับเสมหะ แก้น้ำลายเหนียว แก้เลือดออกตามไรฟัน
ใบ รสขื่น สรรพคุณ ขับโลหิตระดู
ดอก รสขื่นขมน้อย สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร
ราก รสหวานเอียน สรรพคุณ แก้เสมหะจุกคอ แก้ไอ บำรุงหัวใจให้สดชื่น
ชะเอมบ้าน (ชะเอมสวน) ไม้เถาเลื่อยพาดพันตามต้นไม้
ราก รสหวานเอียน สรรพคุณ กัดเสมหะในลำคอ หยอดตา แก้เจ็บตา ตาอักเสบ
ชะเอมป่า หรือ ชะเอมเถา ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสหวานเอียน สรรพคุณ ถ่ายลม แก้คอแห้ง บำรุงผิวหนัง แก้โรคตา
ใบ รสขมน้อย สรรพคุณ ถ่ายโลหิต
ดอก รสขมน้อย สรรพคุณ แก้ดีและโลหิตพิการ
ผล รสขมน้อย สรรพคุณ ถ่ายเสมหะ
ราก รสหวานเอียน สรรพคุณ แก้กระหายน้ำ ทำให้ชุ่มคอ
ชิงช้าชาลี (บอระเพ็ดตัวผู้) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสขม สรรพคุณ แก้พิษฝีดาษ แก้ไข้เหนือ ไข้เพื่อโลหิต แก้ฝีกาฬ บำรุงกำลัง บำรุงธาตุ เจริญอาหาร ทำให้เลือดเย็น แก้มะเร็ง
ใบ รสขมเมา สรรพคุณ ฆ่าพยาธิผิวหนัง แก้มะเร็ง
ดอก รสขมเมา สรรพคุณ ขับพยาธิในท้อง แก้รำมะนาด ปวดฟัน แก้แมลงเข้าหู
เชือกเขาไฟ (ย่างทราย) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสขม สรรพคุณ ระบายท้อง แก้แน่น จุกเสียด ขับลมในลำไส้ แก้ท้องขึ้น อืดเฟ้อ
แซ่ม้าทะลาย ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสฝาดเย็น สรรพคุณ แก้พิษร้อน แก้เม็ดประดง ผื่นคัน แก้โรคผิวหนัง น้ำเหลืองเสีย
ซองแมว (ซ้องแมว) ไม้เถายืนต้น คล้ายพวกต้นตรุษจีน
ใบ รสขม สรรพคุณ ระบายท้อง แก้ปวดหู แก้ปวดศีรษะ แก้ผมร่วง ต้มอมแก้เหงือกบวม แก้ปวดฟัน
ลูก รสขมเล็กน้อย สรรพคุณ แก้โรคท้องมาน แก้ปวดข้อ ปวดกล้ามเนื้อ แก้ไอ แก้วัณโรค ทาแก้แผลน้ำกัด
ราก รสขมเย็น สรรพคุณ แก้วัณโรค แก้ร้อนในกระหายน้ำ ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้
หญ้านาง (ปู่เจ้าเขาเขียว หรือ หญ้าภคินี) มี 2 ชนิดคือ ชนิดขาว และเขียว เป็นไม้เถาเลื้อย พากพันต้นไม้อื่น
ราก รสเย็นขม สรรพคุณ แก้ไข้ทุกชนิด ไข้พิษ ไข้เหนือ ไข้หัว เหือด หัด สุกใส ฝีดาษ ไข้กาฬ ขับกระทุ้งพิษได้ดี
หญ้านางใหญ่ (โพกพาย) ไม้เถาเลื้อยพาดพันตามต้นไม้อื่น
เถา รสเย็น สรรพคุณ ดับพิษไข้ แก้กระษัย ขับปัสสาวะ แก้โลหิตพิการ แก้บวม ตามตัว
หญ้านางแดง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
ราก รสเย็น สรรพคุณ ฝนใส่น้ำกิน แก้ไข้หมากไหม้ (ไข้พิษ) แก้พิษสำแดง แก้เมาเห็ด เมาสุรา ถอนพิษได้ดี (บางคนเรียก รางจืด)
ดีปลี ไม้เถาคล้ายพริกไทย เลื้อยพาดพันต้นไม้
ดอก รสร้อน สรรพคุณ แก้ปถวีธาตุพิการ แก้ท้องร่วง ขับลมในลำไส้
เถา รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้ปวดฟัน แก้ปวดท้อง แน่น จุกเสียด ท้องขึ้น อืดเฟ้อ
ตาไก่ ไม้เถายืนต้น
เปลือกเถา รสเบื่อเมาเล็กน้อย สรรพคุณ ขับโลหิตระดูสตรีให้เป็นปกติ แก้โลหิตระดูขาว ระดูเน่าเหม็น แก้มดลูกอักเสบ เจ็บเสียวท้องน้อย แก้ปวดหลัง ปวดเอว บำรุงโลหิต
ตานหม่อน (ตาลขี้นก) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
ใช้ทั้งต้น รสเบื่อเย็น สรรพคุณ แก้พิษตานซาง บำรุงเนื้อหนังให้ชุ่มชื่น คุมธาตุ ขับไส้เดือนในท้อง
ตีนเป็ดตาเครือ (เถาเอ็นอ่อน) เป็นไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ใบ รสเบื่อเอียน สรรพคุณ แก้ปวดเสียวตามร่างกาย แก้เส้นตึง เมื่อยขบ ทำให้เส้นเอ็นหย่อน
เถา รสขม สรรพคุณ แก้เส้นตึง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
ตูมกาเครือ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น มี 2 ชนิด คือ ชนิดเถาสีแดง และ สีขาว
เถา รสขม สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อเสมหะและดี บำรุงไฟธาตุ ช่วยย่อยอาหาร ขับผายลม
ราก รสขมเอียน สรรพคุณ แก้พิษไข้ตัวร้อน ถอนพิษงู
หัว รสขมเอียน สรรพคุณ แก้ริดสีดวง
แตงกวา ไม้เถาเลื้อยไปตามพื้นดิน และพาดพันต้นไม้ตาย
ผล รสเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะขัด
แตงไทย ไม้เถาเลื้อยไปตามพื้นดิน และพาดพันต้นไม้ตาย
ใบ ดอก รสจืด สรรพคุณ แก้ไข้ ลดความร้อน
แตงอุลิด หรือ แตงโม ไม้เถาเลื้อยไปตามพื้นดิน และพาดพันต้นไม้ตาย
น้ำคั้นจากผล รสหวานเย็น สรรพคุณ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ปากเป็นแผล ขับปัสสาวะ แก้อาการอ่อนเพลียละเหี่ยใจ แก้อาการแน่น
เปลือกผล รสหวานเย็น สรรพคุณ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ปากและลิ้นเป็นแผล
เมล็ดใน รสมันหวาน สรรพคุณ ช่วยหล่อลื้นลำไส้ แก้กระเพาะปัสสาวะอักเสบ แก้ลมขึ้น เบื้องสูง (ความดันสูง) ขับเสมหะ แก้อาเจียนเป็นเลือด แก้ไอเรื้อรัง
ราก ใบ เถา รสฝาดเย็น สรรพคุณ แก้บิด แก้ท้องร่วง
แตงหนู ไม้เถาเลื้อยไปตามพื้นดิน
เถา รสขื่นขม สรรพคุณ ขับเสมหะ
ใบ ลูก รสขื่นขม สรรพคุณ แก้ไขจับสะท้านร้อนสะท้านหนาว
ดอก รสขม สรรพคุณ ขับโลหิต
ราก รสขมเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ลม แก้คุดทะราด แก้เสมหะ
แตงร้าน ไม้เถาเลื้อยไปตามพื้นดิน
ใบ รสจืด สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ตัวร้อน
ต้อยติ่ง ไม้ต้นเล็ก
เมล็ด รสเย็นฝาด สรรพคุณ ดูดหนอง สมานแผล ทำให้แผลแห้งเร็ว
ตำลึง (ผักสี่บาท, ผักแคบ) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ใบ รสเย็น สรรพคุณ ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ แก้ไข้ตัวร้อน แก้พิษฝี ถอนพิษขนของใบไม้ และตำแย แก้ปวดแสบปวดร้อน แก้คัน
เถา รสเย็น สรรพคุณ ใช้น้ำในเถาหยอดตา แก้ตาฝ้า ตาแดง ตาช้ำ ตาแฉะ ตาอักเสบ
ราก รสเย็น สรรพคุณ แก้ดวงตาเป็นฝ้า ดับพิษทั้งปวง
ถอบแถบ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
ใช้ทั้งต้น รสเบื่อเอียน สรรพคุณ แก้พิษตานซาง แก้ตานขโมย ขับพยาธิเสมหะถ่ายลม
ใบ ใช้ทั้ง 3 ใบ ใส่เกลือเล็กน้อย ต้มเอาน้ำให้เด็กอ่อนรับประทาน ระบายท้องได้ดี
ถั่วผี ไม้ล้มลุกเครือ
ราก รสเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ
ถั่วลันเตา ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสเย็น สรรพคุณ แก้ตับพิการ ชักตับ แก้ตับทรุด
ฝัก รสมัน สรรพคุณ บำรุงกำลัง บำรุงไขข้อ
เถาเกล็ดนาคราช ไม้เถาเลื้อย
เถา รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษตะขาบ แมงป่อง แก้พิษงู และถอนพิษต่างๆ คั่วให้เหลือง ดองสุรา สรรพคุณ ขับโลหิตระดู แก้ปวดเอวปวดหลัง เนื่องจากโลหิตระดูไม่ปกติ
เถาคัน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น มี 2 ชนิด คือ ชนิดแดง และชนิดขาว แต่นิยมใช้ชนิดแดงมาก
เถา รสขื่นขม สรรพคุณ ขับเสมหะ แก้กระษัย ทำให้เส้นหย่อน ฟอกเลือด ขับลม แก้ฟกช้ำภายใน ขับเลือดเน่าและขับคาวปลาหลังการคลอด
ใบ อังไฟพอเหี่ยว ปิดหัวฝี ให้ฝีแตกเร็ว
เถาคุ ไม้เถายืนต้น
เถา รสฝาด สรรพคุณ แก้เม็ดประดง ขับลมในข้อขัด แก้ปวดข้อและแท่งกระดูก
ราก รสฝาดเย็น สรรพคุณ แก้มือเท้าอ่อนเพลีย
เถานาคราช (ว่านนาคราช) ไม้เลื้อยพาดพันต้นไม้ผุ
เถา รสเย็น สรรพคุณ ถอนพิษอักเสบ ปวดแสบ ปวดร้อน ถอนพิษสัตว์ กัดต่อย แก้พิษฝี แก้สัตว์มีพิษขบกัด
เถาปล้อง ไม้เถายืนต้น
ใบ รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ ตำกับสุราพอก แก้ปวดฝี ถอนพิษปวดอักเสบ
ราก รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ ฝนกับสุราทา แก้พิษตะขาบ แมงป่อง พิษงู
เถามวก (เครือเขามวก) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้ มี2 ชนิด คือ แดงและขาว มักใช้ทั้ง2รวมกัน
เถา รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ บำรุงโลหิต แก้โลหิตจาง แก้ท้องร่วง ลงแดง
เนื้อเถา รสขมเบื่อเย็น สรรพคุณ แก้ไอเซื่องซึม แก้ปวดขัดตามร่างกาย รักษาบาดแผลให้หายเร็ว ทำให้มีลมเบ่งช่วยให้คลอดบุตรเร็ว
เถาลิ้นเสือ ไม้เลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสขื่น สรรพคุณ แก้ตับทรุด ตับพิการ ม้ามโต บำรุงตับ
เถาวัลย์หญ้านาง ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน
เถา ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ ลดความร้อน
เถาวัลย์ปูน ไม้เถาขนาดเล็ก
เถา รสจืดเบื่อเอียน สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้กระษัย ขับเสมหะ ทำให้เส้นเอ็นหย่อน
ใบสด ขยี้กับปูนเอาฟอง ทาบาดแผลสด
เถาวัลย์เปรียง ไม้เลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสเบื่อเอียน สรรพคุณ ถ่ายเส้น ถ่ายกระษัย แก้เส้นเอ็นขอด เส้นตึง แก้ปวดเมื่อย ทำให้เส้นเอ็นหย่อน ขับปัสสาวะ ถ่ายเสหะลงสู่คูทวาร
เถาเอ็น หรือ เถาเมื่อย ไม้ประเภทเดียวกับตีนเป็ดเครือ (เถาเอ็นอ่อน)
เถา รสขมติดเมา สรรพคุณ แก้ปวดเมื่อย แก้เส้นตึง บำรุงเส้นเอ็น
เมล็ด รสร้อน สรรพคุณ ขับลมในลำไส้ แก้ปวดท้อง แน่น จุกเสียด ท้องขึ้นอืดเฟ้อ
ทองระอา หรือ เถาปล้อง ไม้เถาขนาดใหญ่
เถา รสเอียน สรรพคุณ ถอนพิษยาเบื่อเมา ถอนพิษไข้ตัวร้อน
นมพิจิตร ไม้เถาคล้ายมะระ
เถา รสขม สรรพคุณ แก้ไขที่มีพิษ แก้ร้อนในกระหายน้ำ บำรุงน้ำนม
นมแมว ไม้เถายืนต้น
เนื้อไม้ ราก รสฝาดเย็น สรรพคุณ แก้ไข้หวัด ใช้เพื่อเสมหะ และไข้ทับระดู
นมวัว เป็นไม้เถายืนต้น ถ้าอยู่ใกล้ไม่อื่นก็เลื้อยพาดพัน
เนื้อไม้ เถา รสเย็นเฝื่อน สรรพคุณ แก้ไข้กลับ
ผล รสเย็น สรรพคุณ ตำทาแก้เม็ดตุ่มผื่นคันตามตัว
ราก รสเย็น สรรพคุณ บำรุงน้ำนม แก้โรคผอมแห้งในสตรีหลังคลอดบุตร
หนามไก่ไห้ ไม้เถายืนต้น
ราก รสเย็น สรรพคุณ ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ทุกชนิด แก้ไข้ความร้อนสูง ชักคลั่งเพ้อ ไข้จับสั่น แก้ไข้พิษ หัด สุกใส ดำแดง
หนามเล็บแมว หรือ หนามเล็บเหยี่ยว ไม้เถายืนต้น
ราก รสเปรี้ยวขื่น สรรพคุณ ขับระดูขาว ขับปัสสาวะ แก้มดลูกพิการ ฝีมุตกิด ฝีในมดลูก แก้เบาหวาน
หนามพัน หรือ หนามหีน
ราก รสฝาด สรรพคุณ กล่อมโลหิต แก้ไขพาระดู (ไข้ทับประดูหรือระดูทับไข้)
หนาวเดือนห้า ไม้เถาพาดพันต้นไม้ใหญ่
เถา รสเบื่อเมาเย็น สรรพคุณ ขับเหงื่ออย่างแรง แก้ไข้ ลดความร้อน ใช้มากอาจเป็นอันตรายถึงตายได้
หนอนตายหยาก (กะเพียดหนู) ไม้เลื้อยตามพื้นดินหรือพาดพันต้นไม้อื่น
ราก รสเบื่อเมา สรรพคุณ ทุบให้ละเอียดผสมน้ำ ฟอกล้างผม ฆ่าเหา หิด และกลาก
รากสดพอกปิดปากแผลให้สัตว์ในส่วนที่เลียไม่ถึง ฆ่าหนอนและแมลงตายสิ้น
น้ำแช่รากไม้นี้ ใช้ราดฉีดทำลายหนอนหรือแมลงที่มารบกวนพืชผักได้
ต้มรับประทานแก้โรคผิวหนังผื่นคัน ต้มกับยาฉุย รวมหัวริดสีดวงทวาร ทำให้แห้งฝ่อ
รากสดทุบให้แตก ใส่ปากไหปลาร้า ทิ้งไว้ค้างคืน รุ่งขึ้นหนอนจะตายสิ้น
น้ำเต้า ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน หรือพันต้นไม้อื่น
ใบ รสจืดเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ ดับพิษร้อน แก้ไข
ผล รสเย็น สรรพคุณ บำรุงน้ำนม ขับปัสสาวะ
น้ำเต้าขม ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน หรือพันต้นไม้อื่น
ใบ รสขมเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน ดับพิษอักเสบ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้พุพอง แก้เริม งูสวัด แก้ฟกบวม
บอระเพ็ด ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสขมเย็น สรรพคุณ แก้พิษฝีดาษ ไข้เหนือ ไข้พิษ แก้ร้อนใน กระหายน้ำ ทำให้เนื้อเย็น สะอึก บำรุงกำลัง บำรุงน้ำดี บำรุงไฟธาตุ
ใบ รสขมเมา สรรพคุณ ฆ่าพยาธิไส้เดือน ฆ่าแมลงเข้าหู แก้รำมะนาด ปวดฟัน
ลูก รสขม สรรพคุณ แก้ไข้ แก้เสมหะเป็นพิษ
ราก สรรพคุณ แก้ไข้สูงมีอาการเพ้อคลั่ง
บอระเพ็ดพุงช้าง (สบู่เลือด) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่นๆ
เถา รสขมเมา สรรพคุณ ขับโลหิตระดู กระจายลมที่แน่นในอก
ใบ รสขม สรรพคุณ บำรุงไฟธาตุ
ดอก รสขมเมา สรรพคุณ โรคผิวหนัง ผื่นคัน ช่วยย่อยอาหาร
หัว รสขม สรรพคุณ หั่นตากแห้งทำผงรับประทานกับน้ำผึ้ง บำรุงกำลัง ขับผายลม เจริญอาหาร เป็นยาอายุวัฒนะ
บวบขม ไม้เถาล้มลุกเลื้อยพาดพันต้นไม้
ลูกสด รสขม สรรพคุณ ฟอกศีรษะ แก้คัน แก้รังแค
เมล็ด รสเมา สรรพคุณ แก้หืด
รังบวบแห้ง รสจืดเมา แก้ริดสีดวงจมูก
บวบหอม ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
ลูกอ่อน รสจืด สรรพคุณ บำรุงร่างกาย
ราก รสจืด สรรพคุณ บำรุงธาตุ บำรุงน้ำดี ระบายพิษไข้
พระขรรค์ไชยศรี (หนาวเดือนห้า หรือฝนแสนห่า) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสเมาเบื่อ สรรพคุณ ขับเหงื่อ ระงับความร้อน เป็นยาอันตราย เพราะขับเหงื่อมาก ทำให้หนาวสั่นอาจถึงชีวิตได้
พาหมี ไม้เถายืนต้น
ราก รสเอียนเบื่อเมา สรรพคุณ แก้ริดสีดวงลำไส้ แก้ริดสีดวงจมูก อันตรายเพราะเป็นยาเบื่ออย่างแรง
พาดไฉน หรือ อีลุ้ม ไม้เถายืนต้น
เถาและราก รสร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ ถ่ายเสมหะ และโลหิต ขับผายลม แก้หืด แก้ไอ แก้คุดทะราด แก้โรคพยาธิผิวหนัง
พริกไทย ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสร้อน สรรพคุณ แก้เสมหะในทรวงอก แก้อติสาร (ท้องร่วงอย่างแรง)
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้ลมจุกเสียดแน่น ปวดมวนในท้อง
ดอก รสร้อน สรรพคุณ แก้จักษุแดงเนื่องจากความดันโลหิตสูง
เมล็ด รสร้อนเผ็ด สรรพคุณ แก้ลมอัมพฤกษ์ ลมมุตฆาต ลมลั่นในท้อง แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ บำรุงธาตุ แก้เสมหะเฟื่อง
พริกหาง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
เมล็ด รสเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ ถอนพิษฟกบวม แก้กามโรค บำรุงธาตุ
พริกหอม ไม้เถายืมต้น
ใบ รสเผ็ด สรรพคุณ แก้รำมะนาด ปวดฟัน ทำให้น้ำลายใส
เมล็ด รสร้อน สรรพคุณ ขับลมในลำไส้ให้ผายเรอ ขับปัสสาวะ
พลูแก ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น ใบเล็กคล้ายพลูจีน
ต้น รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ริดสีดวง
ใบ รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ ฆ่าเชื้อโรคผิวหนัง
ดอก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้โรคตา
ราก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้เลือด ขับลม
ใช้ทั้ง 5 รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด แก้กามโรค แก้โรคผิวหนัง
พลูเขียว ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้รำมะนาด ปวดฟัน ทำให้น้ำลายใส
พลูคาว ไม้เถาต้นเล็ก
ใบ รสร้อนเล็กน้อยกลิ่นคาวชื่น สรรพคุณ แก้กามโรค แก้น้ำเหลืองเสีย แก้เข่าข้อ ทำให้แผลแห้ง แก้โรคผิวหนังทุกชนิด
พลูจีน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่นๆ
ใบสด รสเผ็ด สรรพคุณ ลนไฟอุ่นๆ ปิดหน้าอกเด็ก แก้ปอดและหลอดลมอักเสบปิดตามต่อมน้ำเหลือง แก้อักเสบทำให้ยุบเร็ว เคี้ยวอมในปาก แก้แมงกินฟัน
น้ำคั้นจากใบสด รสเผ็ด สรรพคุณ ช่วยบำรุงเยื่อกระเพาะอาหาร
พลูทองหลวง ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้ปากเหม็น แก้ปวดฟัน ขยี้กับสุราทาแก้ลมพิษ ใช้ลนไฟปิดหน้าอก แก้ปวดแสบปวดร้อน ลนไฟนาบท้องเด็ก แก้ปวดท้องและแก้อัณฑะยาน
พลูป่า ไม้เถาเล็กๆขึ้นตามภูเขา
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้รำนาด ปวดฟัน
พลูเหลือง ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น
ใบ รสเผ็ด สรรพคุณ ขับลม แก้ผื่นคัน แก้ปากเหม็น
เพชรกะฏัก ไม้เถาเนื้ออ่อน
ต้น รสขื่นร้อน สรรพคุณ แก้ไข้หวัด แก้ไข้เพื่อดี แก้มึนงงศีรษะ แก้โรคประสาท แก้นอนไม่หลับ แก้พรรดึก กระจายลมแน่นในทรวงอก
เพชรสังฆาต (ขันข้อ,สามร้อยต่อ) ไม้เถาเนื้ออ่อนเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสขื่นร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้กระดูกแตก หัก ซ้น ขับลมในลำไส้ แก้ริดสีดวงทวารหนัก
เพชรหึง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสขื่นร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ ขับผายลม แก้ไข้จับสั่นเรื้อรัง แก้ม้ามโต พุงโร เนื่องจากพิษไข้มาลาเรีย
ฟักข้าว ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน ถอนพิษอักเสบ
เมล็ด รสมัน สรรพคุณ บำรุงปอด แก้ฝีในปอด
ราก รสเบื่อเย็น สรรพคุณ ถอนพิษทั้งปวง
ฟักทอง ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่นและเลื้อยตามพื้นดิน
ราก รสเบื่อเอียน สรรพคุณ แก้พิษสัตว์กัดต่อย แก้กามตายด้าน
เมล็ด รสมันเบื่อ สรรพคุณ ขับพยาธิในท้อง
มะกาเครือ หรือ สะไอเครือ ไม้เถายืนต้น
เถา รสขมฝาดเฝื่อนเย็น สรรพคุณ แก้บิดมูกเลือด ปวดเบ่ง ขับฟอกโลหิตระดู
มะกล่ำตาหนู หรือ มะกล่ำเครือ ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น
ราก รสเปรี้ยวเย็น สรรพคุณ แก้เสมหะในลำคอ แก้ไอ แก้เสียงแห้ง กล่องเสียงอักเสบ
เมล็ด รสขื่นเย็น แก้ริดสีดวงตา และกระจกตาอักเสบ
มะกล่ำเครือ เป็นพิษต่อร่างกายมากไม่ควรใช้
มะขามเครือ ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสเปรี้ยว สรรพคุณ ขับเสมหะ ถ่ายท้อง ฟอกโลหิตระดู
มะเดื่อดิน ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ราก รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ แก้เม็ดประดงผื่นคัน ลมพิษ แก้พิษฝีภายใน แก้ตับไตพิการ บำรุงกำลังขับโลหิตระดู
มะตึ่ง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่นๆ
เปลือก ราก รสขมเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ แก้กระษัย แก้ดีซ่าน แก้ตับอักเสบ แก้ปวดตามข้อมือเท้าบวม
มะระขี้นก (ผักไห) ไม้เถาเล็กๆ
ใบ เถา รสขม สรรพคุณ แก้ไข้ บำรุงน้ำดี ระบายอ่อนๆ
ผล รสขม สรรพคุณ แก้พิษฝี แก้บวม แก้ปวดเจ็บอักเสบจากพิษต่างๆ แก้ปากเปื่อยปากเป็นฝ้าขาวเป็นขม บำรุงระดูสตรี
มะระจีน ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
ใบ รสขม สรรพคุณ แก้ไข้หวัด ไข้ตัวร้อน บำรุงน้ำดี
มะลิ เป็นไม้เถายืนต้น คล้ายไม้พุ่ม ถ้าไม้อื่นอยู่ใกล้ก็พาดพันหรือคลุม
เถา รสขื่นเย็น สรรพคุณ แก้คุดทะราด ขับเสมหะ และโลหิต
ใบสด รสเย็นฝาด สรรพคุณ แก้แผลพุพอง แก้แผลเรื้อรัง พิษฝีดาษ
ดอก รสหอมเย็น สรรพคุณ ทำให้จิตใจแช่มชื่น แก้ไอ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้เจ็บตา
มะลิวัลย์ (มะลิป่า) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
ดอก รสเย็นหอม สรรพคุณ บำรุงหัวใจ แก้ไข้ตัวร้อน
ราก รสเย็นจืด สรรพคุณ ถอนพิษยาเบื่อเมา ถอนพิษไข้ แก้พิษอักเสบต่างๆ
มะแว้งเครือ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ผล รสขม สรรพคุณ แก้ไอ ขับเสมหะ แก้เบาหวาน บำรุงน้ำในตับอ่อน
ราก รสขื่นเปรี้ยวเล็กน้อย สรรพคุณ ขับเสมหะ แก้ไอ แก้ไข้สันนิบาต แก้น้ำลายเหนียว
ยางน่องเครือ ไม้เถายืนต้น
ยาง รสเมาเบื่อ สรรพคุณ บำรุงหัวใจอย่างแรง นำพิษซึมเข้าบาทแผลอย่างรวดเร็ว
ยางน่อง ไม่ใช้ยาพิษ แต่นำฤทธิ์ยาพิษเข้าทางบาทแผลได้รวดเร็วมาก
รางจืด และรางเย็น ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ราก รสเย็น สรรพคุณ ถอนพิษเบื่อเมา แก้ไข้ตัวร้อน ถอนพิษไข้ แก้ร้อนใน กระหายน้ำ
รางแดง ไม้เถายืนต้น
เถา รสจืดเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้กระษัยเส้นตึง กระษัยกร่อนทุกชนิด
ลิ้นมังกร ไม้เถาเล็กๆ ใช้ชนิดดอกแดงมาก
เถา รสเย็น สรรพคุณ ถอนพิษสัตว์กัดต่อย แก้พิษงู
ลุ่มนก ไม้เถาขนาดใหญ่
เถา รสเบื่อเมา สรรพคุณ แก้ปวดตามข้อ แก้เม็ดประดงผื่นคัน แก้ไข้บำรุงโลหิต ขับผายลม ฟอกและขับโลหิตระดู
เล็บมือนาง ไม้เถายืนต้น
ใบ รสเย็นเอียนเบื่อ สรรพคุณ ทาแก้พิษฝี แก้อักเสบ
ผล รสเบื่อเอียน สรรพคุณ ขับไส้เดือน ทำให้สะอึก
ราก รสเบื่อเอียน สรรพคุณ ขับอุจจาระเป็นฟองขาวเหม็นคาว
ใช้ทั้ง 5 รสเบื่อเอียนเล็กน้อย สรรพคุณ ขับพยาธิ แก้พิษตานซาง
เล็บลอก ไม้เถาพาดพันไม้อื่น
เถา รสเย็น สรรพคุณ บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย บำรุงประสาท แก้ไข้เซื่องซึม
ลำไยเถา ไม้เถายืนต้น
ราก รสฝาดเฝื่อนร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้เสมหะ แก้ลม แก้ชอกช้ำภายใน
ส้มป่อย ไม้เถายืนต้น
ใบ รสเปรี้ยวฝาดเล็กน้อย สรรพคุณ ถ่ายเสมหะ ล้างเมือกมันในลำไส้ แก้บิด ฟอกล้างโลหิตระดู ประคบให้เส้นเอ็นอ่อน
สะบ้าดำ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เมล็ด รสเบื่อเมา สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง กลากเกลื้อน หิด ฆ่าเชื้อโรคผิวหนัง สุมเป็นถ่าน แก้พิษไข้เซื่องซึม แก้พิษร้อนต่างๆ
สะบ้ามอญ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เมล็ด รสเมา สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง ผื่นคัน สุมเป็นถ่าน แก้พิษไข้ตัวร้อน
สะบ้าลาย ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เมล็ด รสเมาเบื่อ สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง น้ำเหลืองเสีย
สะบ้าเลือด ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เมล็ด รสเบื่อเมา สรรพคุณ แก้โรคผิวหนังผื่นคัน แก้หิด ฆ่าพยาธิผิวหนัง
สามสิบ (รากสามสิบ) ไม้เถาเล็กๆ
ราก รสเย็นหวานชุ่ม สรรพคุณ บำรุงกำลัง บำรุงตับ ปอด บำรุงเด็กในครรภ์
สีฟันเครือ ไม้เถายืนต้น
เถา รสเย็นฝาด สรรพคุณ บำรุงโลหิตระดูสตรีให้สมบูรณ์
ใบ รสเย็น สรรพคุณ ตำพอกแก้ปวดฝี
ดอก รสเย็น สรรพคุณ แก้ตาช้ำอักเสบ แก้แมลงสัตว์กัดต่อย
แสลงใจเครือ ไม้เถา
เมล็ด รสเมาเบื่อ สรรพคุณ บำรุงหัวใจ บำรุงประสาท บำรุงธาตุ ทำให้ความจำดี แก้อัมพาต แก้ปวดเมื่อยบั้นเอว แก้กระษัย ขับปัสสาวะ ใช้มากเป็นพิษชักกระตุกถึงตายได้
ใบ ตำกับสุราพอก แก้แผลเน่าเปื่อย
ราก รสเมาเบื่อ สรรพคุณ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ
แสลงพัน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น
เถา รสเมาเบื่อร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้โรคผิวหนังผื่นคัน น้ำเหลืองเสีย กระจายเลือดเน่าเสียให้เดินสะดวก บำรุงโลหิต ขับฟอกโลหิตระดู
สลอดน้ำ ไม้เถายืนต้น
ใบ รสจืด สรรพคุณ บำรุงเนื้อหนังให้สมบูรณ์
ดอก รสเมาเอียนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ริดสีดวงจมูก แก้ปวดศีรษะ
ราก รสเย็นจืด สรรพคุณ แก้ไข้เหนือ ไข้พิษ ระบายอ่อนๆ ถ่ายพิษไข้ ถ่ายพรรดึก
สำมะงา ไม้เถายืนต้น
ใบ รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ ต้มเอาน้ำอาบ แก้โรคผิวหนัง ประดง ผื่นคัน
หนุมานประสานกาย เป็นไม้เถายืนต้น
ใบ รสฝาดเย็นเอียน สรรพคุณ แก้ไอ แก้หืดหอบ แก้อาเจียนเป็นโลหิต (วัณโรคปอด) ห้ามเลือดและสมานแผลได้ดี
หางไหลขาว ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้
เถา รสเอียนเล็กน้อย สรรพคุณ ถ่ายเสมหะและโลหิต ถ่ายลม ถ่ายเส้นเอ็น
หวายขม เป็นพืชจำพวกเถามีหัว – เหง้า คล้ายเหง้าข่า
หัว รสขมเย็น สรรพคุณ แก้ไอ บำรุงน้ำดี แก้ร้อนในกระหายน้ำ
หวายตะค้า เป็นพืชพวกเถาไม่มีหัว
เถา ต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษร้อน แก้พิษไข้กาฬ แก้ชัก เพราะความร้อนสูง แก้สลบ แก้หอบ แก้ลิ้นกระด้างคางแข็ง เนื่องจากพิษไข้
คุณสมบัติพิเศษ ต้องสุมไฟเสียก่อน จึงมาผสมยา มีอำนาจดับพิษร้อน พิษไข้ได้วิเศษ
หวายโป่ง เป็นพืชจำพวกเถา (ส่วนมากนำมาทำขาเก้าอี้หวาย)
เถา รสจืด สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน แก้ซางชัก
หวายลิง (หวายเย็บจาก) เป็นพืชจำพวกเถาเลี้อย ลงหัวคล้ายข่า
เหง้า รสขมกร่อย สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ตัวร้อน แก้ไข้เพื่อดีและโลหิต
อบเชยเถา ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น
ราก รสหอมเย็น สรรพคุณ บำรุงหัวใจ แก้ลมวิงเวียน ทำจิตใจให้ชุ่มชื่น ขับลมใน ลำไส้ แก้ปวดมวนในท้อง
อังกาบ ไม้เถาเลื้อยต้นเล็กๆ มี 3 ชนิด คือ ชนิดดอกเหลือง ดอกขาว ดอกม่วงดำ สรรพคุณเหมือนกัน
ราก รสเฝื่อน สรรพคุณ แก้เสมหะ เจริญไฟธาตุ ฟอกโลหิตระดูสตรี ขับปัสสาวะ
อัญชันบ้าน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น ใช้ชนิดดอกสีขาวมาก
ราก รสจืด สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ปวดฟัน โคนฟันอักเสบ แก้ตาฝ้าฟาง ตามัว
อัญชันป่า ไม้เถายืนต้น
ราก รสเบื่อเอียน สรรพคุณ ถอนพิษยาเบื่อเมา ถอนพิษไข้และพิษอักเสบ เป็นแผลอักเสบ
อุโลกเครือ ไม้เถาต้นเล็กๆ
ต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ ขับปัสสาวะ
ใบสด รสเย็น สรรพคุณ แก้ต่อมทอนซิลอักเสบ เจ็บคอ แก้พิษฝี ปวดแสบปวดร้อน ถอนพิษจากการอักเสบ
2.3 พืชจำพวกหัว – เหง้า
ได้แก่ พรรณไม้ที่ไม่ใช้หัวหรือเหง้าฝังลงดิน ส่วนมากเป็นพืชล้มลุก เมื่อเข้าฤดูฝน ฝนตกลงมาก็แตกหน่อออกต้นเจริญงอกงาม และเมื่อถึงฤดูแล้ง ฝนไม่มีก็เหี่ยวเฉาลง ล้มแห้งตายไป เมื่อถึงฤดูฝนก็แตกหน่อเจริญงอกงามมาใหม่อีกเป็นดังนี้เรื่อยไป บางชนิดก็ทนทานต่อความแห้งแล้งได้ดี บางชนิดทนทานต่อความแห้งแล้งไม่ค่อยได้ แล้วแต่ชนิดของพืช
จะกำหนดแน่นอนไม่ได้ แต่ที่เรียกกันว่าตัวนั้น ต้องมีลักษณะกลม ถ้ายาวก็ต้องมีลักษณะกลมมากกว่า เหง้านั้น อาจเป็นลักษณะแบนเป็นปุ่มเป็นแง่งหรือยาวรี มีลักษณะต่างๆ กัน พวกหัว เช่น หัวบุก หัวกลอย และหัวกระดาด ส่วนหง้าและแง่งจะหาดูได้ง่าย เช่น เหง้าสับปะรด เหง้าข่า แง่งขิง แง่งไพล แง่งกระชาย และหาข้อพึงสังเกตเอาไว้ว่ามีลักษณะเป็นอย่างไร พวกนี้ตามท้องถิ่นทั่วๆ ไปนิยมเรียกกันว่าหัว หรือเหง้า ตัวอย่างดังต่อไปนี้
กระชาย ไม้ล้มลุกลงหัว มี 3 ชนิด คือ กระชายเหลือง กระชายดำ กระชายแดง นิยมใช้อย่างเหลือง
หัว รสเผ็ดร้อนขมหอม สรรพคุณ แก้ปากเปื่อย ปากแตกเป็นแผล ขับระดูขาว แก้ใจสั่น แก้ปวดมวนในท้อง แก้บิดมูกเลือด บำรุงกำลัง
แง่งหรือรากใหญ่ ที่ติดกับหัว รสเผ็ดร้อนขมเล็กน้อย สรรพคุณ แก้กามตายด้าน ทำให้จิตใจกระชุ่มกระชวย มีคุณสมบัติคล้ายโสมจีน
กระเช้าผีมด หรือหัวร้อยรู ไม่ใช่ไม้ลงหัว เป็นพวกกล้วยไม้เป็นโป่งใหญ่ที่ข้อ และลำต้น
หัว รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ บำรุงหัวใจ ขับชีพจร ขับพยาธิในท้อง แก้พิษในข้อกระดูก แก้เม็ดประดง
กระดาดทั้ง 2 ไม้ลงหัว มี 2 ชนิด คือ กระดาดแดง กระดาดขาว
หัว รสเมาขื่น สรรพคุณ หุงกับน้ำมัน ใส่แผล กัดฝ้าแผล กัดหนอง แก้เรื้อรัง รับประทานแก้เถาดานในท้องและกัดเมือกมันในท้องได้ดีอีกด้วย
กระแตไต่ไม้ ลักษณะคล้ายกล้วยไม้ เกาะอยู่บนต้นไม้ใหญ่ๆ
หัว รสจืดเบื่อ สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้เบาหวาน เบื่อพยาธิ แก้ไตพิการ แก้แผลผุพอง
กะทือ ไม้ลงหัวจำพวกขิง
หัว เหง้า รสขมขื่นน้อยๆ สรรพคุณ บำรุงน้ำนมสตรีให้สมบูรณ์ แก้ปวดมวนในท้อง แก้บิด ขับผายลม ขับปัสสาวะ หัวกะทือหมกไฟฝนกับน้ำปูนใส รับประทาน แก้ปวดเบ่ง แก้บิด แก้เสมหะ เป็นพิษ แก้แน่นหน้าอก กล่อมอาจม ขับน้ำย่อยอาหารให้ลงลำไส้
ราก รสขมขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ไข้ตัวเย็น แต่รู้สึกร้อนภายใน
ต้น รสขมขื่น สรรพคุณ แก้เบื่ออาหาร ทำให้เจริญอาหาร
ใบ รสขมขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ ขับเลือดเน่าในมดลูก และขับน้ำคาวปลา หลังคลอดบุตรใหม่ๆ
ดอก รสขมขื่น สรรพคุณ แก้ไข้เรื้อรัง ไข้จับสั่นผอมเหลือง แก้ไข้ตัวเย็น
กะทือป่า ไม้ลงหัว
หัว เหง้า รสขมขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ บำรุงน้ำนมสตรีให้บริบูรณ์ แก้ปวดมวนในท้อง แก้บิด ขับผายลม ขับปัสสาวะ หัวกะทือหมกไฟฝนกับน้ำปูนใส รับประทานแก้ปวด เบ่ง แก้บิด แก้เสมหะเป็นพิษ แก้แน่นหน้าอก กล่อมอาจม ขับน้ำย่อยอาหารให้ลงลำไส้
ราก รสขมขื่นน้อยๆ สรรพคุณ แก้ไข้ตัวเย็น แต่ร้อนใน
กระเทียม ไม้ลงหัวต้นเล็ก
หัว รสร้อนฉุน สรรพคุณ แก้ไอ แก้โรคผิวหนัง กลาก เกลื้อน แผลเน่า เนื้อร้าย บำรุงธาตุ ขับโลหิตระดู แก้โรคประสาท น้ำคั้นจากหัว หยอดหู แก้ปวดหูและหูอื้อ
กลอย ไม้ลงหัว
หัว รสขื่นคัน สรรพคุณ กัดเถาดานเป็นก้อนแข็งอยู่ในท้อง หุงกับน้ำมัน ทาแผล กัดหนองและฝ้า
กระวาน ไม้มีเหง้าหรือหน่อคล้ายข่า มี 2 ชนิด คือ ชนิดขาว และชนิดดำ สรรพคุณเหมือนกัน
ใบ รสเผ็ดเล็กน้อยกลิ่นหอม สรรพคุณ ขับลมให้ผายเรอ ขับเสมหะ แก้ไข้เซื่องซึม
ดอก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้เจ็บตา ตาแฉะ ตามัว
ลูก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ ขับเสมหะ โลหิต และลม
ขมิ้นชัน ไม้ลงหัว
หัว รสฝาดเอียน สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อดี คลั่งเพ้อ แก้ไข้เรื้อรังผอมเหลือง แก้โรคผิวหนัง แก้เสมหะและโลหิต แก้ท้องร่วง สมานแผล
ขมิ้นอ้อย ไม้ลงหัว
หัว รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ แก้ครั่นเนื้อครั่นตัว สมานลำไส้ แก้ระดูขาว ขับปัสสาวะ ตำพอกแก้ฟกบวม อักเสบ
ใบ รสเฝื่อน สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้บวมช้ำ
ข่าใหญ่ (ข่าหลวง) เป็นพืชลงหัวจำพวกกระวาน โคนต้นขาว หัวขาว
เหง้า หัว รสเผ็ดร้อนขม สรรพคุณ แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียดแน่น ขับลมให้กระจาย แก้ฟกบวม แก้พิษ แก้บิดตกโลหิต แก้ลมป่วง แก้เกลื้อน แก้สันนิบาตหน้าเพลิง ตำผสมกับเกลือมะขามเปียกให้สตรีคลอดใหม่ๆ รับประทานขับเลือด ขับน้ำคาวปลา
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ ฆ่าพยาธิ กลาก ต้มน้ำอาบ แก้ปวดเมื่อยตามข้อ
ดอก รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ ท่าแก้เกลื้อน กลาก
ผล รสเผ็ดร้อนฉุน สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร แก้ปวดท้อง คลื่นเหียน อาเจียน ท้องอืดเฟ้อ แก้บิดมีตัวและไม่มีตัว
ตัวอ่อน (หน่อ) รสเผ็ดร้อนหวานเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ลมแน่นหน้าอก บำรุงเตโชธาตุ ช่วยย่อยอาหาร
ต้นแก่ รสเผ็ดร้อนซ่า สรรพคุณ ตำผสมน้ำมันมะพร้าว ทาแก้ปวดเมื่อยตามกล้ามเนื้อ แก้ปวดข้อ แก้ลมตะคริว
ราก รสเผ็ดร้อนปร่า สรรพคุณ แก้เลือดเดินไม่สะดวก แก้เหน็บชา แก้เสมหะและโลหิต
ข่าตาแดง ลักษณะเหมือนข่าใหญ่ แต่เล็กกว่าเล็กน้อย โคนต้นสีแดง หน่อขึ้นใหม่แดง รสจัดกว่าข่าหลวง
เหง้า หัว รสเผ็ดร้อนขม สรรพคุณ แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียดแน่น ขับลมให้กระจาย แก้ฟกบวม แก้พิษ แก้บิดตกโลหิต แก้ลมป่วง แก้เกลื้อน แก้สันนิบาตหน้าเพลิง ตำผสมกับเกลือมะขามเปียกให้สตรีคลอดใหม่ๆ รับประทานขับเลือด ขับน้ำคาวปลา
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ ฆ่าตัวพยาธิกลาก ต้มน้ำอาบ แก้ปวดเมื่อยตามข้อ
ดอก รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ ทาแก้เกลื้อน กลาก
ผล รสเผ็ดร้อนฉุน สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร แก้ปวดท้อง คลื่นเหียน อาเจียน ท้องอืดเฟ้อ แก้บิดมีตัวและไม่มีตัว
ต้นอ่อน (หน่อ) รสเผ็ดร้อนหวานน้อยๆ สรรพคุณ แก้ลมแน่นหน้าอก บำรุงเตโชธาตุ ช่วยย่อยอาหาร
ต้นแก่ รสเผ็ดร้อนซ่า สรรพคุณ ตำผสมน้ำมันมะพร้าว ทาแก้ปวดเมื่อยตามกล้ามเนื้อ ปวดข้อ แก้ลมตะคริว
ราก รสเผ็ดร้อนปร่า สรรพคุณ แก้เลือดเดินไม่สะดวก แก้เหน็บชา แก้เสมหะและโลหิต
ข่าลิง (ข่าเล็ก ข่าน้อย) ลักษณะเหมือนข่าใหญ่ทุกประการ แต่เล็กกว่าเท่าตัว
หัว เหง้า รสเผ็ดร้อนซ่า สรรพคุณ แก้กามโรค แก้จุกเสียด แน่นเฟ้อ
ต้น รสเผ็ดร้อนซ่า สรรพคุณ แก้ฝีดาษ ฝีทราย ฝีเส้น ฝีฝักบัว
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้เกลื้อนน้อยใหญ่ ฆ่าพยาธิ
ดอก ผล รสเผ็ดร้อนขมซ่า สรรพคุณ ขับพยาธิลำไส้ ฆ่าพยาธิภายนอก
ราก รสเผ็ดร้อนหอม สรรพคุณ แก้พิษฝีภายใน-ภายนอก
ข่าน้ำ (ดาหลา) ต้นใบคล้ายข่า แต่เล็กกว่า ต้นเอนคล้ายกะทือ
หัว เหง้า รสเผ็ดร้อนเฝื่อน สรรพคุณ แก้เม็ดประดง แก้ผื่นคันตามผิวหนัง
ต้น หน่ออ่อน ดอก รสเผ็ดร้อนซ่า สรรพคุณ แก้เสมหะในคอ แก้ลมแน่นหน้าอก (อุระเสมหะ) บำรุงเตโชธาตุให้สมบูรณ์ แก้เลือดออกตามไรฟัน
ข้าวเย็นใต้ ไม้เลื้อยลงหัวชนิดนี้ เนื้อในหัว สีขาว
หัวและราก รสกร่อยหวานมันเล็กน้อย สรรพคุณ แก้กามโรค น้ำเหลืองเสียพุพอง ขับปัสสาวะ
ใบ รสขื่น สรรพคุณ แก้ปากบวม อักเสบ
ดอก รสขื่นเบื่อ สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง แก้คุดทะราด
ผล รสขื่นจัด สรรพคุณ ลนไฟนาบลูกอัณฑะ แก้อัณฑะอุ้ง (ไส้เลื่อน)
ข้าวเย็นเหนือ ไม้เถาลงหัว เนื้อในหัวสีเหลือง
หัวและราก รสกร่อยหวานมันเล็กน้อย สรรพคุณ แก้กามโรค แก้เส้นเอ็นพิการ แก้น้ำเหลืองเสียพุพอง ผื่นคัน แก้ปัสสาวะ
ต้น รสจืดเย็น สรรพคุณ แก้ไข้เรื้อรัง ไข้ตัวร้อน
ใบ รสจืดเย็น สรรพคุณ แก้ไข้เหนือ แก้ไข้สันนิบาต
ผล รสขื่นจัด สรรพคุณ แก้ลมริดสีดวง
ขิงแคลง (ขิงป่า) ไม้ลงหัว หรือลงแง่ง แต่เล็กกว่าขิงบ้าน
เหง้า รสหวานเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้ไข แก้ลมพรรดึก แก้ลมพานไส้ แก้แน่น แก้เสียดแทง แก้นอนไม่หลับ แก้คลื่นเหียนอาเจียน
ขิงบ้าน ไม้ลงหัวจำพวกเป็นแง่ง หรือเหง้า
เหง้า รสหวานเผ็ดร้อน สรรพคุณ ขับลม แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียด เจริญอากาศธาตุ
ต้น รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ ขับลมให้ผายเรอ
ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ บำรุงกำเดา
ดอก รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้โรคประสาท ซึ่งทำให้ใจขุ่นมัว
ราก รสหวานเผ็ดร้อน สรรพคุณ ขับเสมหะในลำคอ เจริญอาหาร
เข้าค่า ไม้ต้นลงหัว
หัว รสร้อน สรรพคุณ แก้ฟกบวม แก้พยาธิ แก้คุดทะราด
ยาง รสร้อนจัด สรรพคุณ กัดน้ำลาย แต่เป็นพิษต่อร่างกาย
คล้า หรือ คลุ้ม ไม้ลงหัวหรือเหง้า เป็นกอคล้ายข่า
หัว รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ แก้ไข้สูง ไข้พิษ ไข้กาฬ แก้พิษไข้ตัวร้อน (ลดความร้อน) แก้ไข้เหนือ แก้ปอดบวม แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้รากสาด แก้ไข้หัด สุกใส ดำแดง ฝีดาษ
คูน ไม้ลงหัว ต้นคล้ายบอน
หัว รสเผ็ดขื่นคัน สรรพคุณ แก้ก้อนเถาดานในท้อง สุมเป็นเถ้าถ่านผสมยา แก้พิษไข้ตัวร้อน แก้ไข้เซื่องซึม แก้พิษตานซางเด็ก หุงกับน้ำมันทาบาทแผล กัดฝ้า กัดหนองได้ดี
ง่อนตาหงาย ไม้ต้นเล็กๆลงหัว
หัว รสเย็น สรรพคุณ ถอนพิษของเบื่อเมา ถอนพิษไข้ตัวร้อน ไข้จับสั่น
ดองดึง ไม้เถาเลื้อยขนาดเล็กลงหัว
หัว รสร้อนเมา สรรพคุณ แก้โรคเรื้อน คุดทะราด แก้ปวดข้อ (รูมาติซั่ม) แก้กามโรค แก้พิษสัตว์กัดต่อย
เต่าเกียด ไม้พุ่มลงหัว
หัว รสเย็นหอมฉุย สรรพคุณ แก้ตับปอดพิการ ชักตับ กัดฟอกเสมหะ แก้ไอ
ถั่วพู ไม้เถาเลื้อยชนิดลงหัว
หัว รสหวานชุ่ม สรรพคุณ ชูกำลัง บำรุงครรภ์ แก้อ่อนเพลีย บำรุงดวงใจ ให้ชุ่มชื่น
ท้าวยายม่อม ไม้ชนิดลงหัว
หัว ทำแป้งเรียกว่า แป้งท้าวยายม่อม รสมัน สรรพคุณ ผสมน้ำตาลกรวด ให้คนไข้รับประทาน บำรุงกำลัง บำรุงหัวใจ ทำให้จิตใจชุ่มชื่น
บุก ไม้ล้มลุกลงหัว
หัว รสเบื่อเมาคัน สรรพคุณ กัดเถาคาน กัดเสมหะ หุงกับน้ำมันทาแผลกัดฝ้า กัดหนอง
บัวน้ำ บัวสาย อันที่จริงจำพวกบัวน้ำหรือบัวสายนี้ เป็นพืชประเภทที่อยู่ในน้ำมีหัวและเหง้าด้วยก็เลยเอามาอธิบายในพืชจำนวนนี้ด้วย คือ
- บัวขม สายเล็ก พันธุ์ดอกขาว
- บัวกินสาย สายขนาดกลาง พันธุ์ดอกขาวแกมชมพู
- บัวสัตตบุษย์ สายใหญ่ พันธุ์ดอกขาวปลอด
- บัวสัตตบรรณ สายใหญ่ พันธุ์ดอกสีแดงและสีชมพู
- บัวจงกลนี สายใหญ่ พันธุ์ดอกสีชมพู
- บัวเผื่อน สายขนาดกลาง พันธุ์ดอกสีซีดขาว
- บัวผัน สายเห็ด พันธุ์ดอกสีคราม ถ้าดอก
สีม่วงหรือสีชมพู สายและ
ดอกจะใหญ่
บัวทั้งหมดนี้ มีสรรพคุณเหมือนกันคือ
ดอก รส ฝาดหอมเย็น สรรพคุณ บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น บำรุงกำลัง แก้ไข้ตัวร้อน
เมล็ด (คั่ว) รสขมหอม สรรพคุณ บำรุงกำลัง เจริญอาหาร
หัว รสหอมมัน สรรพคุณ บำรุงร่างกาย ชูกำลัง บำรุงครรภ์
บัวบกป่า ไม้ลงหัว (บัวสันโดษ)
หัว รสเบื่อขมเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ท้องร่วง บำรุงธาตุ เจริญอาหาร เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
บัวหลวง ไม้จำพวกเหง้า มีชนิดต่างๆ ดังนี้
- บัวหลวงแดง พันธุ์ดอกสีแดง
- บัวหลวงขาว พันธุ์ดอกสีขาว
- บัวสัตตบงกชแดง พันธุ์ดอกสีแดงซ้อน
- บัวสัตตบงกชขาว พันธุ์ดอกขาวสีซ้อน
รวมทั้ง 4 ชนิดคือมีคุณสมบัติเหมือนกันคือ
เหง้า รสหวานมันเล็กน้อย สรรพคุณ บำรุงกำลัง แก้ร้อนใน กระหายน้ำ แก้เสมหะ แก้ไข้เพื่อดี แก้อาเจียน แก้ไข้ตัวร้อน
ดอก รสฝาดหอม สรรพคุณ บำรุงครรภ์ แก้ไข้ ทำให้เกิดลมแบ่งคลอดบุตรได้ง่าย
เกสร รสฝาดหอม สรรพคุณ แก้ไข้ รากสาด หรือไข้ท้องเสีย ชูกำลังทำให้ชื่นใจ บำรุงครรภ์ รักษา
ฝัก รสฝาด สรรพคุณ แก้ท้องเสีย แก้พิษเห็ดเมา ขับรกให้ออกเร็วเวลาคลอดบุตร
เปลือกเมล็ด รสฝาด สรรพคุณ แก้ท้องร่วง สมานแผล
เมล็ด รสหวานมัน สรรพคุณ บำรุงกำลัง บำรุงไขข้อ ทำให้กระชุ่มกระชวย
ดีบัว รสขม สรรพคุณ ขยายหลอดเลือดในหัวใจ แก้กกระหายหลังจากอาเจียนเป็นโลหิต แก้น้ำกามเคลื่อนขณะหลับ
ใบอ่อน มีวิตามินซี รสฝาดเปรี้ยว สรรพคุณ บำรุงร่างกายให้ชุ่มชื่น
ใบแก่ รสฝาดเปรี้ยวเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ไขบำรุงเลือด
ปรงบ้าน ไม้พุ่มลงหัว
หัว รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ ฝนกับน้ำปูนใสทา แก้ลำลาบเพลิง งูสวัด เริม ดับพิษปวดแสบปวดร้อน
ปรงป่า ไม้ลงหัวใหญ่
หัว รสฝาดเย็น สรรพคุณ ฝนกับสุราทา แก้ฟกบวม สมานแผล แก้แผลเรื้อรัง แผลกลาย
ดอก รสเผ็ด สรรพคุณ บำรุงร่างกาย บำรุงธาตุ แก้ลม แก้ดีและเสมหะพิการ ไม้ลงหัว
หัว รสเผ็ดขมจัด สรรพคุณ แก้ไข้ แก้หวัด แก้กำเดา ขับลมในลำไส้ ตำสุมศีรษะเด็ก แก้หวัดกำเดา
เปราะหอมขาว ไม้ลงหัวชนิดเดียวกับเปราะหอมแดง
หัว ใบ รสร้อนหอม สรรพคุณ ขับลมในลำไส้ให้ผายเรอ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ ทำยาสุมขม่อมเด็ก แก้หวัด กำเดา ซางชัก และลมซาง
ต้น รสหอมติดร้อน สรรพคุณ ขับเลือดเน่าของสตรีหลังคลอดบุตร
ดอก รสหอมฉุย สรรพคุณ แก้เด็กนอนสะดุ้งผวา ร้องไห้ตาค้าง ชักตาเหลือก
เปราะหอมแดง ไม้ลงหัวจำพวกมหากาฬ
หัว รสหอมเผ็ดเล็กน้อย สรรพคุณ ขับเลือด ขับหนองให้ตก แก้ไอ แก้ลมพิษ แก้ผื่นคัน
ต้น รสหอมเผ็ดเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ
ใบ รสร้อนกลิ่นหอม สรรพคุณ แก้เกลื้อนวงใหญ่
ดอก รสหอมติดร้อน สรรพคุณ แก้โรคตาอักเสบ ตาแฉะ
พุทธรักษาดอกแดง ไม้ล้มลุกลงหัว
หัว รสเย็นขื่น สรรพคุณ บำรุงปอด แก้อาเจียนและไอเป็นโลหิต
ไพล ไม้ลงหัว
หัว รสฝาดขื่นเอียน สรรพคุณ ตำคั้นผสมกับเกลือสะตุ 1 ช้อนโต๊ะรับประทานถ่ายพิษบิด ขับลมในลำไส้ ขับประจำเดือนสตรี ฝนทาแก้เคล็ดบวมยอก และผสมกับน้ำมันเบนซิน ทาแก้เหน็บชาชนิดบวมสมานแผล
ใบ รสขื่นเอียน สรรพคุณ แกครั่นเนื้อครั่นตัว แก้ปวดเมื่อย
ต้น รสฝาดขื่นเอียน สรรพคุณ แก้อุจจาระพิการ แก้ธาตุพิการ อุจจาระพิการ
ดอก รสขื่น สรรพคุณ แก้ช้ำใน กระจายเลือดเป็นก้อนเป็นนิ่ม
ราก รสเบื่อเอียน สรรพคุณ แก้เลือดกำเดาออกทางปากทางจมูก แก้อาเจียนเป็นโลหิต
มหากาฬ (ว่านมหากาฬ) ไม้ลงหัว
หัว รสเย็น สรรพคุณ ดับพิษกาฬ ดับพิษร้อน แก้พิษไข้เซื่องซึม แก้กระสับกะส่าย แก้พิษอักเสบ
ใบ รสเย็น สรรพคุณ ตำพอกถอนพิษฝี แก้อักเสบ ปวดแสบปวดร้อน
มหาสแดง ไม้กอลงหัว
หัว รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ แก้พิษร้อน แก้พิษหัวกาฬ แก้ตัวร้อน ขับปัสสาวะ
ยั้ง ไม้เถาเลื้อยลงหัว
หัว รสหวานมัน สรรพคุณ ดับพิษ แก้เส้นเอ็นพิการ แก้กามโรค น้ำเหลืองเสีย เข้าข้อ
เร็ดหนู ไม้ต้นเล็ก ๆ ลงหัว
หัว ราก รสร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้อ่อนเพลีย แก้กามตายด้าน
ลำพันแดง หรือ ลำพันขาว ไม้ลงเหง้าอยู่ริมทะเล
เหง้า รสเค็มกร่อย สรรพคุณ ขับโลหิตระดูสตรี ขับลมในลำไส้ แก้จุกเสียด แก้โลหิตระดูทำให้พิษให้คลั่งเพ้อ
หวานตะมอย ไม่ใช่ไม้ลงหัว (พวกกล้วยไม้)
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้มือเท้าเย็น บำรุงหัวใจ ทำให้ชีพจรเต้นเร็ว แก้ไข้กาฬกระทุ้งพิษ ดับพิษร้อน ขับพยาธิ
สิงหโมรา ไม้กอลงเหง้า ลำต้นเป็นหนามสีแดง
เหง้า ก้าน ใบ รสขมร้อน สรรพคุณ บำรุงโลหิต ช่วยย่อยอาหาร ขับน้ำคาวปลาหลังคลอดบุตร
โสม ไม้เถาลงหัว มีโสมจีนและโสมอเมริกา จีนเรียก จินเส็ง จะนำมาใช้ได้ต้องมีอายุ 7 – 8 ปี
หัว ราก รสขมมัน สรรพคุณ บำรุงกำลังให้แข็งแรงกระปรี้กระเปร่า บำรุงโลหิต
โหรา ไม้ต้นเล็ก ๆ ลงหัว ส่วนมากได้มาตาดประเทศจีน ในประเทศไทยมีบ้างเล็กน้อย
หัว รสเมาเบื่อ สรรพคุณ ขับเสมหะ แก้หอบหืด แก้โรคผิวหนัง เรื้อน มะเร็ง คุดทะราด
อุตพิด ไม้กอลงหัว
หัว รสขื่นคัน สรรพคุณ แก้ไอ ขับปัสสาวะ กัดล้างเสมหะ แก้ริดสีดวงทวารหนัก แก้ริดสีดวงจมูก แก้โรคท้องมาน
2.4 พืชจำพวกผัก
ได้แก่ พรรณไม้ต้นเล็ก ๆ หรือต้นใหญ่ เป็นกอ ตันต่ำ ต้นสูงหรือเลื้อยไปอยู่บนบกก็มี อยู่ในน้ำก็มี บางชนิดใช้เป็นอาหารได้ และนิยมเรียกว่า ผัก ดังตัวอย่างต่อไปนี้
ผักกระชับ เป็นไม้พุ่มขนาดย่อม (ซักบ้อเช้า)
ราก รสจืดเย็น สรรพคุณ ระงับความร้อน แก้ไข้ ขับปัสสาวะ
ผักกระเฉด (ผักรู้นอน) เป็นไม้เลื้อย
ใบ และ นม รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน ถอนพิษอักเสบ
ผักกระโฉม
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้พิษ ไข้ตัวร้อน ไข้หวัด แก้ปวดศีรษะ
ผัดกาด (หัวไชเท้า)
หัว รสเย็น สรรพคุณ ตำคั้นกับน้ำตาลทรายแดง แก้อาเจียนเป็นโลหิต
เมล็ด รสเผ็ดชุ่ม ขับเสมหะและโลหิต ระบายอ่อนๆ ระงับอาการหอบ แก้ลมจุกเสียด
ผักกาดนา ไม้ต้นเล็กๆ
ใช้ทั้งต้น รสเย็น สรรพคุณ กระทุ้งพิษภายใน แก้พิษตัวร้อน (ลดความร้อน) แก้ไข้หัดสุกใสดำแดง แก้พิษฝีดาษ ขับเหงื่อ
ผักกาดน้ำ
ใช้ทั้งต้น รสเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้ช้ำรั่ว แก้กามโรค ระงับความร้อน แก้ทางเดินปัสสาวะอักเสบ
ผักกูด ไม้ต้นเล็กขึ้นอยู่ริมน้ำ
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ตัวร้อน แก้พิษอักเสบ
ผักขึ้นฉ่าย ไม้ต้นเล็ก
ใช้ทั้งต้น รสเย็นหอม สรรพคุณ ความดันโลหิต บำรุงร่างกาย แก้เบาหวาน
ผักโขมหนาม ไม้ต้นเล็กๆ มีหนามตามข้อ
ราก รสขมเย็นชื่นใจ สรรพคุณ แก้ช้ำใน แก้ไข้ แก้ตัวร้อน แก้เด็กลิ้นเป็นฝ้าละออง เจริญอาหาร
ผักโขมหัด ไม้ต้นเล็ก
ราก รสเย็นชื่น สรรพคุณ แก้พิษร้อนใน ต้มเอาน้ำอาบ แก้เม็ดผื่นคัน ถอนพิษไข้ แก้เสมหะ ขับปัสสาวะ
ผักโขมหิน (ผักขมหิน)
ต้น รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ ผายลมผายเรอ แก้เสมหะและดีพิการ
ผักขวง (สะเดาดิน) ไม้เลื้อยต้นเล็กๆ
ใช้ทั้งต้น รสขม สรรพคุณ บำรุงน้ำดี ระงับความร้อน ตำให้ละเอียดสุมหัวเด็ก แก้หวัดขัดจมูก
ผักคราดหัวแหวน ไม้ต้นเล็ก
ใช้ทั้งต้น รสเอียนเบื่อเล็กน้อย สรรพคุณ แก้พิษตานซาง แก้ริดสีดวง แก้ผอมเหลือง แก้เด็กตัวร้อน แก้ปอดบวม แก้ต่อมทอนซิลอักเสบ
ผักเค็ด ไม้พุ่มขนาดเล็ก
ใบ รสขื่นขม สรรพคุณ ต้มเอาน้ำอาบ แก้บาดแผล แพ้ผื่นคัน
ราก รสขมเย็น สรรพคุณ แก้พิษร้อนภายในร่างกาย
ผักชีลา ไม้ต้นเล็กๆ
ลูก รสขมฝาดร้อนหอม สรรพคุณ แก้ไข้เนื่องจากซาง แก้กระหายน้ำ บำรุงธาตุ แก้คลื่นเหียน อาเจียน ขับลมในลำไส้ แก้สะอึก แก้ตาเจ็บ
ราก รสหอมเย็น สรรพคุณ กระทุ้งพิษไข้หัว หัดเหือด สุกใส ดำแดง แก้ไอ เจ็บคอ
ผักชีล้อม ไม้ต้นเล็กๆ
เมล็ด รสผอมร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ ขับลมในลำไส้ แก้ธาตุพิการ แก้ไอ แก้หอบ บำรุงปอด
ผักตับเต่าน้ำ ไม้น้ำ
ใช้ทั้งต้น รสจืดเฝื่อน สรรพคุณ แก้เสมหะและลม แก้เพ้อกลุ้ม แก้ไขเพื่อดี ช่วยย่อยอาหาร
ผักหนอก (บัวบก) ไม้ต้นเล็กๆใบกลม
ใช้ทั้งต้น รสขมเล็กน้อย สรรพคุณ ตำคั้นเอาน้ำรับประทาน บำรุงหัวใจ แก้ช้ำใน เนื่องจากพลัดตกหกล้ม แก้เมื่อยล้า อ่อนเพลีย แก้บิด ท้องเสีย
ผักบุ้งขัน ผักชนิดนี้มีอยู่ทั้งน้ำจืด น้ำเค็ม เป็นเถาเลื้อยตามพื้นดิน
เถา ใบ รสขื่นเย็น สรรพคุณ ถอนพิษลมเพลมพัด แก้พยาธิตัวจิ๊ด
ผักบุ้งขาว ไม้เลื้อยทอดยอด
ใบ เถา รสเย็น สรรพคุณ ถอนพิษทั้งปวง แก้พิษลมเพลมพัด แก้ตาฟาง
ใบ ตำพอก แก้พิษฝี ถอนพิษอักเสบ
ผักบุ้งจีน ไม้ต้นเล็ก
ใช้ทั้งต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษฝี ถอนพิษยาเบื่อเมา แก้ตาฟาง ตามัว
ผักบุ้งแดง ไม้เลื้อยทอด
ใบ เถา รสเย็น สรรพคุณ ถอนพิษยาเบื่อเมา แก้ตาฟาง ตามัว
ใบ ตำพอก สรรพคุณ แก้พิษฝี ถอนพิษอักเสบ
ผักบุ้งร้วม ไม้น้ำ
ใช้ทั้งต้น รสขม สรรพคุณ แก้พิษทั้งปวง ใช้ต้มเข้ากระโจมเอาไอรม ขับเหงื่อ แก้บวม เหน็บชา
ผักเบี้ย ไม้ต้นเล็กๆ
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ตัวร้อน แก้พิษตานซาง
ผักเป็ดขาว ไม้เลื้อยตามพื้นดิน
ใช้ทั้งต้น รสขื่นเอียน สรรพคุณ ดับพิษโลหิต ทำให้โลหิตเย็น ฟอกและบำรุง แก้ระดูสตรีเน่าเหม็น แก้ปวดเอวและท้องน้อย
ผัดเป็ดแดง ไม้เลื้อยตามพื้นดิน
ใช้ทั้งต้น รสขื่นเอียน สรรพคุณ ดับพิษโลหิต ทำให้โลหิตเย็น เป็นยาระบายอ่อนๆ ฟอกและบำรุงโลหิต แก้ระดูพิการดำเหม็น แก้ปวดเอวและท้องน้อย
ผักปอดตัวผู้ ไม้ใบเล็กๆ ขึ้นตามทุ่งนา
ราก รสขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ แก้โลหิตพิการ ขับลมให้กระจาย
ผักปอดตัวเมีย เหมือนกับผักปอดตัวผู้ แต่ต้นและใบใหญ่กว่า
ต้น รสขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ปวดมดลูกแก้สันนิบาตหน้าเพลิง
ผักปลัง ไม้เลื้อยมี 2 ชนิด คือ ชนิดแดง และชนิดขาว สรรพคุณเหมือนกัน
ต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษฝี แก้อักเสบ
ใบ รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ แก้กลาก
ดอก รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ แก้เกลื้อน
ราก รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง แก้รังแค แก้ท้องผูก
ผักแพวแดง ไม้ต้นเล็ก
ราก รสร้อน สรรพคุณ แก้ลม แก้กระเพาะอาหารพิการ อุจจาระหยาบ แก้ท้องมาน แก้ริดสีดวง แก้หืด ไอ แก้เส้นประสาทพิการ แก้ปวดเมื่อยตามข้อกระดูก
ผักหวานบ้าน ไม้ยืนต้นขนาดย่อม
ราก รสเย็น สรรพคุณ แก้ตัวร้อน ถอนพิษไข้ แก้ไข้กลับ
ผักหวานป่า ไม้ยืนต้นขนาดย่อม
ราก รสเย็น สรรพคุณ แก้ดีพิการ แก้เชื่อมมัว แก้ไข้ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้กระสับกระส่าย
ผักแว่น ไม้ต้นเล็ก อยู่ริมน้ำ ชูใบ ก้านยาว
ใช้ทั้งต้น รสจืด สรรพคุณ แก้เสมหะ แก้ดีเดือด เจริญอาหาร
ผักเสี้ยนไทย ไม้ต้นเล็กๆ
ต้น รสชื่นร้อนฉุน สรรพคุณ ขับโลหิตระดูที่เน่าเสีย
เมล็ด รสเมา สรรพคุณ สับไส้เดือนในท้อง
ผักเสี้ยนผี ไม้ต้นเล็กๆ
ต้น รสขมร้อนเหม็นเขียว สรรพคุณ ทำให้หนองแห้ง
ใบ รสขม สรรพคุณ แก้ปัสสาวะพิการ
ดอก รสขมขื่น สรรพคุณ ฆ่าพยาธิผิวหนัง
ลูก รสเมา สรรพคุณ ฆ่าพยาธิ
ราก รสร้อนขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ แก้สตรีผอมแห้งเนื่องจากอยู่ไฟไม่ได้ แก้ฝีในท้อง
ใช้ทั้ง 5 สรรพคุณ คุมธาตุ แก้ลม แก้ปวดท้อง จนเจริญไฟธาตุ แก้ท้องร่วง แก้ฝีในตับปอด ฝีในลำไส้ ขับหนองสี
ผักหูปลาช่อน เป็นไม้ต้นเล็ก ๆ คล้ายโด่ไม่รู้ล้ม แต่เล็กกว่า
ต้น รสจืดเหม็นเขียวเล็กน้อย สรรพคุณ แก้พิษตานซางแก้ฝีตานซาง เม็ดผื่นคัน แก้ตัวร้อน
ผักหนาม ไม้น้ำเนื้ออ่อน
ใช้ทั้งต้น สรรพคุณ แก้ปัสสาวะพิการ
2.5 พืชจำพวกหญ้า
ได้แก่ พรรณไม้ที่เป็นกอ เป็นเถา หรือเป็นต้นก็มี มีทั้งเกิดอยู่บนบก ในน้ำ เกิดขึ้นบนเนินผา กำแพงโบสถ์และบนเจดีย์เก่า ๆ นำมาใช้เป็นอาหารสัตว์ และปรุงเป็นยาได้ ดังตัวอย่างต่อไปนี้
กกลังกา (กกขนาก) พวกหญ้าต้นกลม หรือสามเหลี่ยมมน
ต้น รสจืดเย็นขมน้อย สรรพคุณ ขับน้ำดีได้ตกลงลำไส้
ใบ รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ ฆ่าพยาธิ
ดอก รสฝาดเย็น สรรพคุณ แก้แผลเปื่อยพุพองในปาก
ราก รสขมเอียน สรรพคุณ แก้ช้ำใน ขับโลหิตเน่าเสียให้ออกจากร่างกาย
หัว รสขมเอียน สรรพคุณ บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้เสมหะเฟื่อง
กะเม็ง ไม้ต้นเล็กจำพวกหญ้า มี 2 ชนิด คือ ชนิดดอกขาวและดอกเหลือง กะเม็งมี รสเอียนและมีธาตุเหล็กเจือปนอยู่ด้วย
ต้น รสเอียน สรรพคุณ ขับลมให้กระจาย แก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ บำรุงโลหิต
ดอก รสเอียน สรรพคุณ แก้ดีซ่าน ตับอักเสบ
ราก รสเอียน สรรพคุณ ขับลมในลำไส้และกระเพาะอาหาร
หญ้ากระต่ายจาม ไม้ต้นเตี้ยใบเป็นฝอย
ต้น รสจืดเย็น สรรพคุณ แก้ช้ำใน แก้โลหิตคลั่งให้กระจายตกทวารหนัก แก้อาเจียนเป็นโลหิต
หญ้ากระทืบยอด ไม้ต้นเล็กใบเป็นฝอย
ต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ร้อนใน ขับปัสสาวะ ถอนพิษยาเบื่อเมา แก้สะอึก ตำพอกแก้ฝีกาฬ แก้แผลเรื้อรัง
ราก รสเย็น สรรพคุณ แก้หนองใน แก้นิ่ว
หญ้าเกล็ดหอย ไม้เลื้อยตามพื้นดิน
ใช้ทั้งต้น รสขมเย็นเล็กน้อย สรรพคุณ ลดความร้อน แก้ไข้ แก้ร้อนในกระหายน้ำ
หญ้าเกล็ดหอยจีน ไม้ต้นเล็กๆ
ใช้ทั้งต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษร้อนภายใน แก้อาเจียนเป็นโลหิต ผสมสุราอม แก้ลำคออักเสบ แก้ฝีในลำคอ แก้ต่อมน้ำลายและต่อมทอนซิลอักเสบ ตำพอกแก้ปวดฝี แก้ฝีอักเสบ
หญ้าเกล็ดหอยเล็ก
ใช้ทั้งต้น รสขมเย็นเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้พิษร้อนภายใน
ขัดมอน ไม้ต้นเล็กๆ จำพวกหญ้า
ราก เป็นเมือก รสเผ็ด สรรพคุณ แก้พิษไข้ ไข้กาฬ แก้ไข้หัด สุกใส ดำแดง ฝีดาษ แก้ร้อนใน แก้เยื่อหุ้มสมองอักเสบ แก้ปวดมดลูก
ขลู่ (หนาดวัว) ไม้พุ่มต้นเล็กๆ จำพวกหญ้า
ต้น รสเหม็นขื่น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ
ใบ คั่วให้เกรียม รสหอมเย็น สรรพคุณ ชงน้ำรับประทาน ขับปัสสาวะ แก้กระหายน้ำ
เปลือก รสเมาเบื่อเล็กน้อย สรรพคุณ ขับโลหิตประจำเดือน ขับระดูขาว ขับปัสสาวะ แก้กามโรค
หญ้าคา ไม้กอ ใบยาวแหลมคม
ราก รสหวานเย็นเล็กน้อย สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ร้อนในกระหายน้ำ บำรุงไต แก้ดีซ่าน แก้ตับอักเสบ แก้อ่อนเพลีย แก้เบื่ออาหาร
โคกกระสุน (กาบินหนี) จำพวกหญ้า ใบคล้ายผักกระเฉด
ต้น ใบ รสขมเล็กน้อย สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้กระษัย แก้ปัสสวะพิการ
หญ้างวงช้าง ไม่ต้นเล็ก ๆ
ใช้ทั้งต้น รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษตานซาง ลดไข้ในเด็ก แก้กระหายน้ำ ละลายก้อนนิ่ว แก้โรคตา
จันใบหอม ไม้ต้นเล็ก ๆ จำพวกหญ้า
ใช้ทั้งต้น รสร้อน สรรพคุณ ขับลมนำไส้ ก้ำจุกเสียดแน่นเฟ้อ แก้ปวดท้อง แก้ธาตุพิการ ขับโลหิตระดูสตรี
หญ้าชันกาด (หญ้าหวาย)
หัว รสจืดเย็น สรรพคุณ แก้ทางเดินปัสสาวะอักเสบ ขับปัสสาวะ แก้อาการบวมน้ำเนื่องจากโรคไตและโรคหัวใจ ลดความร้อน แก้พิษไข้กาฬ
หญ้าไซ พืชจำพวกหญ้าเกิดอยู่ในน้ำ
ใช้ทั้งต้น รสจืดขื่น สรรพคุณ ขับฟอกโลหิตประจำเดือนสตรีให้เป็นปกติ แก้ปวดมดลูก บำรุงโลหิต
หญ้าดอกขาว (หมอน้อย)
ต้น รสขื่นเล็กน้อย สรรพคุณ ขับผายลม แก้ปวดท้อง แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ
ใบสด รสเย็น สรรพคุณ ตำพอก ถอนพิษ แก้อักเสบ
หญ้าตีนกา
ต้น รสขมเย็น สรรพคุณ ลดความร้อน แก้พิษไข้กาฬ บำรุงหัวใจ ตำผสมสุรา ทาแก้ฟกบวมอักเสบ แก้ปวดแสบปวดร้อนตามร่างกาย
หญ้าตีนนก ไม้ต้นเล็กคล้ายหมากดิบน้ำค้าง
ต้น รสขม สรรพคุณบำรุงน้ำดี บำรุงธาตุ แก้ไขเพื่อดี แก้ร้อนในกระหายน้ำ
หญ้าใต้ใบ (ลูกใต้ใบ) ไม้ต้นเล็ก ๆ
ใช้ทั้งต้น รสขมเย็น สรรพคุณระงับความร้อน แก้พิษไข้ แก้ไขมาลาเรีย แก้กามโรคขับระดูขาว ตำผสมสุราพอก แก้พิษฝี แก้ฟกบวม
ตำแยแมว (ตำแยตัวผู้)
ราก รสขื่น สรรพคุณ ขับเสมหะ ทำให้อาเจียน ทำให้ระคายเคืองทางเดินอาหาร
หญ้าถอดปล้อง จำพวกไม้น้ำ
ต้น รสจืดเย็น สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว บำรุงไต ขับระดูขาว
โทงเทง (โคมจีน)
ใช้ทั้ง 5 รสเย็น สรรพคุณ แก้ต่อมทอนซิลอักเสบ แก้เจ็บในลำคอ แก้ปวดแสบปวดร้อน ฝนหยอดตา แก้ตาแฉะ แก้ปวดเคืองในลูกตา แก้ตาอักเสบ
หญ้าน้ำดับไฟ
ต้น ใบ ราก รสเย็น สรรพคุณ ตำคั้นเอาน้ำทา แก้ปวดแสบปวดร้อน แก้แผลพุพอง
ใบ รสเย็น สรรพคุณ ตำผสมสุรา พอกแก้พิษฝี แก้ปวดบวม แก้พิษไฟไหม้ น้ำร้อนลวกสุมศีรษะเด็กเวลาเย็น แก้หวัดคัดจมูก
ราก รสเย็น สรรพคุณ แก้พิษสุนัขกัด
หญ้าน้ำนมราชสีห์
ต้น รสขม สรรพคุณ แก้ปัสสาวะมีสีแดงเหลืองขุ่น บำรุงน้ำนม
หญ้าหนวดปลาดุก
ใช้ทั้งต้น รสขม สรรพคุณ บำรุงโลหิต เจริญอาหาร แก้ไข้มาลาเรีย แก้ไข้ ผอมเหลือง แก้ไอ แก้หืด
หญ้าหนวดแมว (พยับเมฆ)
ต้น รสจืด สรรพคุณ ขับปัสสาวะขับนิ่ว แก้กระษัย แก้ปวดเมื่อยบั้นเอว ใช้มากเป็นอันตราย กดหัวใจทำให้หยุดเต้นได้
หญ้าปราบ (โด่ไม่รู้ล้ม)
ใช้ทั้งต้น รสจืดขื่น สรรพคุณ แก้ไข แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการ บำรุงกำหนัด
หญ้าปากควาย
ใช้ทั้งต้น รสเย็น สรรพคุณ ดับพิษกาฬ แก้ไขพิษไข้หัวทุกชนิด ช่วยย่อยอาหาร แก้พิษแก้ไข้ตรีโทษ
หญ้าปืนตอ ไม้เลื้อยพาดพันต้นไม้
หัว รสหวานเล็กน้อย สรรพคุณ บำรุงกำลัง บำรุงตับ ปอด หัวใจ
ไผ่ พืชจำพวกหญ้า เป็นกอ ตระกูลเดียวกันมีดังนี้
ไผ่ป่า ไม่มีหนาม
ไผ่สีสุก มีหนามน้อย ต้นใหญ่กว่า
ไผ่บง ไม่มีหนาม ลำใหญ่
ไผ่ลาย มีลำเป็นสีลายสวย
ไผ่รวก ลำเล็ก แข็ง มีหนามน้อย
ไม้จำพวกนี้แทงหน่ออ่อน ๆ รับประทานเป็นอาหารได้ทั้งสิ้น สรรพคุณ เหมือนกัน
ใบ รสชื่นเฝื่อน สรรพคุณ ฟอกล้างโลหิตระดูที่เสีย
ตา สุมเป็นถ่าน รสจืด สรรพคุณ แก้ร้อนในกระหายน้ำ ดูดแก๊สในกระเพาะอาหาร
ราก รสเฝื่อน สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ แก้หนองใน ขับระดูสตรี
ไผ่เหลือง ไม้ยืนต้นเป็นกอ ลำเหลือง
ตาไผ่ รสจืด สรรพคุณ เอา 7 ตาต้มรับประทาน แก้สตรีตกโลหิตมากเกินไป
หญ้าฝรั่น ไม้จากประเทศสเปน
ใช้เกสร รสขมหวานเล็กน้อย สรรพคุณ บำรุงธาตุ บำรุงโลหิต ชูกำลัง แก้สวิงสวาย แก้ไข แก้ตับ ไต แก้โรคเส้นประสาท แก้ซางเด็ก
หญ้าพันงูขาว
ใช้ทั้งต้น รสจืดขื่น สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร แก้ไขตรีโทษ แก้พิษฝี
หญ้าพันงูเขียว
ใช้ทั้งต้น รสจืด สรรพคุณ ขับเหงื่อ ขับปัสสาวะ
หญ้าพันงูแดง
ต้น รสจืด สรรพคุณ แก้ขัดเบา
ใบ รสจืดเย็น สรรพคุณ แก้คออักเสบ เป็นเม็ดเป็นหนามในคอ
ดอก รสจืด สรรพคุณ แก้เสมหะคั่งในทรวงอก ละลายก้อนนิ่ว
ราก รสจืด สรรพคุณ ขับปัสสาวะ
ใช้ทั้งต้น รสจืดเย็น สรรพคุณ รสจืด สรรพคุณ แก้ไข แก้อักเสบในลำคอ
หญ้าพันงูนา
ใช้ทั้งต้น รสจืด สรรพคุณ ขับเหงื่อ แก้ไขตัวร้อน
หญ้าแพรก
ใช้ทั้งต้น รสขมเย็น สรรพคุณ แก้พิษเจ็บปวด แก้อักเสบ แก้สตรีตกโลหิต มากเกินไป แก้ร้อนใน กระหายน้ำ แก้ไขพิษ ไข้กาฬ ไข้หัด สุกใส ดำแดง
หญ้าพองลม (ปู่เจ้าลอยท่า) ไม้น้ำ
ต้น รสจืดเย็น สรรพคุณ แก้ไขตัวร้อน แก้ร้อนกระสับกระส่าย
หญ้าแห้วหมู หญ้าชนิดลงหัว มี 2 ชนิด เล็ก ใหญ่
หัว รสซ่าติดจะร้อนผลิต สรรพคุณ บำรุงธาตุ เจริญอาหาร ขับลมในลำไส้ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ บำรุงกำลัง บำรุงครรภ์รักษา
ว่าน ว่านต่าง ๆ ก็จัดเป็นพืชวัตถุ เช่นเดียวกับพืชวัตถุทั่ว ๆ ไป ว่าน นอกจากจะมีประโยชน์ทำยา ยังมีประโยชน์ทางคุณไสย อิทธิฤทธิ์ ชนบางพวกถือว่า ว่านบางชนิดนำโชคลาภมาให้ แต่ในที่นี้จะบรรยายเฉพาะว่านที่มีสรรพคุณในทางนำมาใช้เป็นยาเท่านั้น
ว่านคันทมาลา ไม้ลงหัว
หัว รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ อมแก้ต่อมทอนซิลอักเสบ แก้ฝีในคอ แก้เจ็บคอ ฝนทาแก้เคล็ดบวม
ว่านชักมดลูก ไม้ล้มลุกลงหัว
หัว รสฝาดเบื่อ สรรพคุณ แก้มดลูกพิการ แก้ปวดมดลูก ชักมดลูกให้เข้าอู่หลังคลอดบุตร
ว่านนางคำ ไม้ลงหัว
หัว รสร้อนฝาดเฝื่อน สรรพคุณ ขับลมในลำไส้ แก้ปวดท้อง แก้กามโรค เม็ดผื่นคัน คุมธาตุ ตำพอก แก้ฟกช้ำ บวม เคล็ดขัดยอก
ราก รสขื่นฝาด สรรพคุณ สมานแผล คุมธาตุ ขับเสมหะ
ว่านน้ำ ไม้น้ำชอบอยู่ตามที่ลุ่มน้ำขึ้นถึงแง่ง หรือเหง้า
เหง้า หรือ ราก รสร้อนกลิ่นหอมแรง สรรพคุณ แก้บิด แก้ปวดท้อง แน่นจุกเสียด แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ ฝนกับสุราทาหน้าอกเด็ก แก้ปวดและหลอดลมอักเสบ
ใบ รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้ปวดกล้ามเนื้อ ปวดข้อ แก้ปวดศีรษะ
หัว น้ำมันที่ได้จากหัว ขับลมในท้อง แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ แก้โรคกระเพาะอาหาร
ว่านเพชรน้อย ไม้ล้มลุกลงหัว
หัว รสเฝื่อน สรรพคุณ รับประทานทำให้ชาตามผิวหนัง ระงับความเจ็บปวดเมื่อยล้าแก้กระษัย แก้กร่อน ขับระดูขาว แก้อาการกระตุกเนื่องจากเส้นประสาทพิการ
ว่านมหาเมฆ ไม้ล้มลุกลงหัว
หัว รสฝาดเฝื่อน สรรพคุณ แก้ปวดมดลูก แก้มดลูกอักเสบ บวม ชักมดลูกให้เข้าอู่หลังคลอดบุตร
ว่านร่อนทอง ไม้ลงหัวเล็ก ๆ
หัว รสปร่า สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร แก้ท้องเสีย แก้บิดมูกเลือด คุมธาตุ แก้พิษตานซาง แก้พิษฝี พิษงู ตะขาบ แมงป่อง
ว่านสากเหล็ก ไม้ลงหัว มีต้นละหัวคล้ายสาก
หัว และ ราก รสขมเมา สรรพคุณ แก้มดลูกอักเสบ ชักมดลูกให้เข้าอู่หลังการคลอดบุตร
ว่านหางจระเข้ ไม้ลงเหง้า
ราก เหง้า รสเย็นเบื่อขม สรรพคุณ แก้กามโรค แก้ทางเดินปัสสาวะอักเสบ
ใบ รสเย็นเป็นเมือก สรรพคุณ ปิดแก้ปวดศีรษะ ดูดพิษอักเสบต่าง ๆ วุ้นเมือกที่ใบรับประทานแก้กามโรค
ว่านงาช้าง (หอกสุระกาฬ)
ใช้ทั้งต้น รสเฝื่อนร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยผมเนื้อหนัง กระดูก
ใบ รสเฝื่อนร้อนเล็กน้อย สรรพคุณ ระบายอุจจาระ แก้ระดูสตรีพิการ
ต้น ใช้ตำโขลกผสมกับสุรา แก้เลือดดีขึ้น แก้บาดทะยักปากมดลูกในเรือนไฟ
ว่านหางนาก
ใบ รสเย็น สรรพคุณ ตำพวกปิดแผล ถอนพิษอักเสบ แก้พิษตะขาบ แมงป่อง
ว่านหอยแครง หรือ ว่านแสงอาทิตย์ ไม่ใช่ไม้ลงหัว
ใบ รสเย็น สรรพคุณ แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้ช้ำในเนื่องจากพลัดตกหกล้ม แก้ร้อนในกระหายน้ำ
ว่านกลีบแรด รสเย็นจืด สรรพคุณ แก้พิษไข้ พิษตานซาง แก้กาฬมูตร แก้อาเจียน แก้พิษกำเดา แก้น้ำลายเหนียว
ว่านตีนตะขาบ รสเมาเย็น สรรพคุณ ถอนพิษสัตว์กัดต่อย แก้ฟกบวม เคล็ดยอก แก้หูเป็นน้ำหนวก
ว่านหางช้าง รสร้อนขมขื่นซ่า สรรพคุณ แก้คุณอันบุคคลทำด้วยกระดูกผีคุณคน ใบต้มระบาย อุจจาระธาตุ แก้ระดูสตรีพิการ
ว่านมหากาฬ รสเย็นปร่า สรรพคุณ ดับพิษไข้ แก้พิษตานซาง แก้พิษไข้ร้อน กลุ้มเพ้อคลั่ง
ว่านเปราะ รสขมร้อน กลิ่นหอม สรรพคุณ แก้ธาตุพิการ แก้พิษลม แก้ปวดบวม บำรุงหัวใจ
ว่านเพชรหึง ไม้เถา รสเมาเบื่อร้อนขม สรรพคุณ ถอนพิษสัตว์กัดต่อย แก้เคล็ดยอกช้ำบวม
ว่านสะดุ้ง รสเมาเบื่อ สรรพคุณ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้พิษบาดแผล บาดทะยัก ถอดพิษ สัตว์กัดต่อย
ว่านเพชรใหญ่ รสเมาเบื่อ สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง ฆ่าพยาธิ คุดทะราด และรักษาแผลมีเชื้อ
ว่านสามพันตึง รสเมาเบื่อร้อนขื่น สรรพคุณ แก้ปวดเมื่อย แก้พิษสัตว์กัดต่อย ทำให้หนังชา
ว่านดักแด้ รสขมเบื่อ สรรพคุณ แก้พิษสัตว์กัดต่อย ทำให้หนังชา แก้ไขพิษ ไข้กาฬ
ว่านม้า รสเมาขมร้อน สรรพคุณ บำรุงเส้นเอ็น บำรุงไข้ข้อ แก้ปวดเมื่อย ตามข้อทำให้เดินทน
