แพทย์แผนไทย เภสัชกรรมไทย บทที่ 3 สรรพคุณเภสัช

แพทย์แผนไทย เภสัชกรรมไทย

บทที่ 3 สรรพคุณเภสัช

สรรพคุณเภสัช  คือ  การรู้จักสรรพคุณของวัตถุที่จะนำมาใช้เป็นยารักษาโรค

 

การจำแนกรสยาสามารถแบ่งออกเป็น  2  ลักษณะ 

1. ยารสประธาน 3 รส

• เย็น > แก้ : เตโช > ฤดู : ร้อน > ยา : ยาเขียว, มหานิล, มหากาฬ > เช่น เขา, เขี้ยว, ใบไม้, กระดูก
• ร้อน > แก้ : วาโย > ฤดู : ฝน > ยา : ประสะกานพลู, ธรณีสันฑฆาต, ไฟบรรลัยกัลป์, ประจุวาโย > เช่น ตรีกฎุก, เหง้าขิง, กะเพรา, เบญจกูล, พริกไทย, ดีปลี
• สุขุม > แก้ : อาโป > ฤดู : หนาว > ยา : ยาหอมทั้งหมด เช่น หอมเทพจิตร, อินทจักร, นวโกฐ, ทิพโอสถ, ยาสังขวิชัย = สุขุม > พืช, สัตว์ ธาตุไม่ร้อน มีรสสุขุม, โกฐ ( ยกเว้นโกฐพุงปลา มีรสฝาด ), เทียน, กระวาน, ลูกจันทน์, ดอกจันทน์

 

2. รสของตัวยา 4, 6, 8, 9 + จืด

ประกอบด้วย

• พืช : ต้น เถา-เครือ หัว-เหง้า ผัก หญ้า
• สัตว์ : บก น้ำ อากาศ
• ธาตุ : สลายตัว ยาก – ง่าย

 

2.1 รสยา 4 รส : คัมภีร์ ธาตุวิภังค์

1. ฝาด : เนื้อ, เอ็น
2. เผ็ด : ผิวหนัง, ขน
3. เค็ม : เอ็น, กระดูกทั่วสรรพางค์กาย
4. เปรี้ยว : เอ็นทั่วสรรพางค์กาย

 

2.2 รสยา 6 รส : คัมภีร์ วรโยคสาร

1. หวาน : มธุระ > ชอบกับยาให้เจริญรสธาตุ
2. เปรี้ยว : อัมพิระ > แก้ ดี ลม เสลด > ที่ดิบทำให้สุก > ใช้ไม่เป็นเกิดโทษ
3. เค็ม : ลวณะ > เผาโทษ, เผาเขฬะ ( ทำให้น้ำลายแห้ง ) > เจริญไฟธาตุ
4. เผ็ด : กฏกะ > ทำให้กำลังน้อย ระงับเกียจคร้าน, พิษ > ไม่ให้เจริญ, บำรุงไฟธาตุ > ให้อาหารสุก
5. ขม : ติตติกะ > แก้ ร้อน, กระหายน้ำ, ทำให้มูตร, คูถบริสุทธิ์ > เจริญอาหาร
6. ฝาด : กะสาวะ > แก้ กระหายน้ำ > เจริญผิวกาย และเนื้อ

 

คุณสมบัติของยาแต่ละรส  ให้แสลงกับโรค

• เผ็ด ขม ฝาด :  ลมกำเริบ
• เผ็ด เปรี้ยว เค็ม : ดีกำเริบ
• หวาน เปรี้ยว เค็ม : เสลดกำเริบ

 

2.3 รสยา 8 รส : คัมภีร์ ธาตุนิวรณ์

1. ขม : ผิวหนัง
2. ฝาด : เนื้อ ( มังสา )
3. เค็ม : เส้นเอ็น
4. เผ็ด ร้อน : กระดูก
5. หวาน : ลำไส้ใหญ่
6. เปรี้ยว : ลำไส้น้อย
7. เย็นหอม : หัวใจ
8. มัน : ข้อต่อ

 

2.4 รสยา 9 รส + จืด : รสยาที่จะปรุงเป็นยารักษาโรค

• ฝาด : สมาน แผลภายใน-ภายนอก  แผลสด  เปื่อย  กัดเนื้อร้าย  แก้โรคบิด  ท้องร่วง  แก้อุจจาระธาตุพิการ คุมธาตุ > แสลง : โรคลม  พรรดึก  ท้องผูก  เตโชธาตุพิการ (ธาตุไฟ)

 

• หวาน : ซึมซาบไปตามเนื้อ ร่างกายชุ่มชื้น บำรุงกล้ามเนื้อ กำลัง หัวใจ เจริญอาหาร แก้อ่อนเพลีย ไอ เสมหะแห้ง หอบ > แสลง : ฟันผุ เสมหะเฟื่อง อาเจียน เบาหวาน น้ำเหลืองเสีย บาดแผล

 

• เมาเบื่อ : แก้พิษ ดี เสมหะ โลหิต ไข้ สัตว์กัดต่อย แก้โรคทางอาโปธาตุ (ธาตุน้ำ) แก้พยาธิ ผื่นคัน > แสลง : โรค หัวใจพิการ ไอ

 

• ขม : แก้โลหิต ดี กำเดา ไข้ต่างๆ ตัวร้อน จับสั่น บำรุงน้ำดี เจริญอาหาร ช่วยย่อยอาหาร > แสลง : โรคหัวใจพิการ โรคลม จุกเสียด แน่นเฟ้อ

 

• เผ็ดร้อน : แก้โรคลมจุกเสียด  ขับลมให้ผายหรือเรอ  บำรุงเตโชธาตุ (ธาตุไฟ)  ขับเหงื่อ  ช่วยย่อยอาหาร > แสลง : โรคไข้ตัวร้อน  เพ้อคลั่ง

 

• มัน : ซึบซาบไปตามเส้นเอ็น  แก้เส้นเอ็นพิการ บำรุงเส้นเอ็น แก้ปวดเมื่อย บำรุงไขข้อ บำรุงเยื่อกระดูก เป็นยาอายุวัฒนะ ให้ความอบอุ่นแก่ ร่างกาย > แสลง : โรคเสมหะพิการ  เช่น  ไอ  หอบ  บิด  และไข้ต่างๆ  ร้อนในกระหายน้ำ

 

• หอมเย็น : บำรุงหัวใจ ตับ ปอด บำรุงครรภ์ อ่อนเพลีย ชูกำลัง กระหายน้ำดับพิษร้อน > แสลง : โรคลมจุกเสียดแน่น ลมป่วง

 

• เค็ม : ซึมซาบไปตามผิวหนัง แก้โรคผิวหนัง โรคพรรดึก ถ่ายชำระน้ำเหลือง ชำระเมือกมันในลำไส้ ฟอกโลหิต แก้เสมหะเหนียว > แสลง : อุจจาระธาตุพิการ โรคบิดมูกเลือด กระเพาะอาหารเป็นแผล

 

• เปรี้ยว : แก้เสมหะพิการ เหนียว ไอ กระหายน้ำ ท้องผูก ระบายอุจจาระ ฟอกโลหิต > แสลง : โรคน้ำเหลืองเสีย ท้องเสีย และไข้ต่างๆ

 

• จืด : แก้เสมหะ ขับปัสสาวะ  ดับพิษไข้  ดับพิษปวดร้อน  แก้ทางเตโชธาตุ > แสลง : ไม่แสลงกับโรคใด

 

รสยา แก้เตโชธาตุ

• ฝาด – แสลง
• เผ็ดร้อน – บำรุง
• จืด – แก้

 

รสยา แก้อาโปธาตุ

• เมาเบื่อ – แก้
• เปรี้ยว, มัน, เผ็ดร้อน – แสลงไข้
• มัน, ฝาด, เมาเบื่อ – แสลงไอ
• หอมเย็น, ขม – แสลงจุกเสียด
• ขม, เมาเบื่อ – แสลงหัวใจพิการ
• เปรี้ยว, หวาน – แสลงน้ำเหลืองเสีย
• ขม, เผ็ดร้อน – ช่วยย่อยอาหาร

ตัวยารส ฝาด : สมาน

• 4 เปลือก

1. 1. ขี้อาย ( เปลือก ) : อุจจาระเป็นฟอง ท้องร่วง บิดเรื้อรัง ปวดแบ่ง คุมธาตุ ชะล้างบาดแผล
   2. เพกา ( เปลือก ) : ดับพิษโลหิต แก้น้ำเหลืองเสีย สมานบาดแผล ขับเลือดเน่าในเรือนไฟ
   3. นนทรี ( เปลือก ) : กล่อมเสมหะและโลหิต บิดมูกเลือด ปิดธาตุ สมานบาดแผล ขับประจำเดือน รัดมดลูก ขับลมผาย แก้ท้องร่วง
   4. มังคุด ( เปลือก ) : สมานบาดแผล บิด ลงท้อง ท้องเดิน ล้างแผล

 

• 2 ทั้ง 5 

1. 1. ทับทิม ( ทั้ง 5 ) : ท้องร่วง บิดมูกเลือด ปิดธาตุ  สมานบาดแผล
   2. ฝรั่ง ( ทั้ง 5 ) : ถอนพิษบาดแผล ท้องร่วง บิดมูกเลือด ปวดเบ่ง

 

• 3 ลูก
  1. เบญกานี้ ( ลูก ) : บิดปวดเบ่ง ปิดธาตุ แก้ท้องร่วง แก้ปวดมดลูก  สมานบาดแผล
  2. สมอพิเภกแก่ ( ลูก ) : ไข้ ริดสีดวง บิด โรคตา
  3. กราย ( ลูก ) : บิดปวดเบ่ง เสมหะเป็นพิษ คุมธาตุ สมานบาดแผล ท้องร่วง

 

• สีเสียดทั้ง 2

1. 1. สีเสียด ( ทั้ง 2 ) : สมานบาดแผล คุมธาตุ ท้องร่วง บิด ลงแดง อติสาร บาดแผล ล้างบาดแผลที่ถูกไฟ และโรคผิวหนัง

ตัวยารส หวาน : ซึมซาบเนื้อ

• 2 คำ

1. 1. ดอกคำไทย : บำรุงโลหิต แสบร้อนคันตามผิวหนัง บิด ไตพิการ
   2. ดอกคำฝอย : แสบร้อนตามผิวหนัง บำรุงหัวใจ  ประสาท โลหิตและน้ำเหลืองให้เป็นปกติ ขับระดู 

 

• 2 ชะเอม

1. 1. รากชะเอมจีน ( ชะเอมเทศ ) : ขับเลือดเน่า บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้กำเดา น้ำลายเหนียว
   2. รากชะเอมไทย : แก้โรคในคอ ลม รัตตะปิตตะโรค

 

• 2 ตาล
  1. งวงตาลโตนด : บิดปวดเบ่ง ปิดธาตุ ท้องร่วง ปวดมดลูก  สมานบาดแผล
  2. ตานหม่อน : พิษตานซาง ขับไส้เดือน บำรุงเนื้อหนังให้ชุ่มชื่น คุมธาตุ

 

• 3 ผลไม้

1. 1. น้ำอ้อย : พิษตานซาง ขับไส้เดือน บำรุงเนื้อหนังให้ชุ่มชื่น คุมธาตุ
   2. เหง้าสับปะรด : ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ นิ่ว หนองใน ขับระดูขาว
   3. รากและดอกมะพร้าว : ลงท้อง อ่อนเพลีย ปากเปื่อย ไข้ตานซาง ไข้กำเดา

 

• ดอกอังกาบ

1. 1. ดอกอังกาบ : แก้สตรีระดูขัด ไข้ บำรุงไฟธาตุ 

ตัวยารส เมาเบื่อ : แก้พิษ

• 4 ก

1. 1. กระท่อม ( ใบ ) : รสเมาเบื่อขมฝาด > บิดปวดมวน ปวดท้อง ท้องร่วง ปวดเมื่อยตามร่างกาย
   2. กัญชา : เจริญอาหาร  ชูกำลัง  ทำให้ใจขลาดกลัว
   3. กระไดลิง ( เถา ) : พิษทั่งปวง ไข้เซื่องซึม ขับเหงื่อ
   4. กระเบียน – กระเบา ( ลูก ) : ฆ่าพยาธิกลางเกลื้อน  แก้มะเร็ง  คุดทะราด  โรคเรื้อน  กุฏฐัง

 

• 2 สะ

1. 1. สะแก ( ทั้ง 5 ) : ขับพยาธิและไส้เดือน โรคตานขโมย ฝีตานซาง
   2. สะบ้า ( เผา ) : พิษไข้  ทาแก้พยาธิทั้งปวง

 

• 2 ทอง
  1. รากขันทองพยาบาท : พิษลม ประดง พยาธิต่างๆ
  2. รากทองพันชั่ง : กลากเกลื้อน ผื่นคัน ดับพิษไข้ โรคผิวหนัง มะเร็ง

 

• ชุมเห็ดเทศ ( ทั้ง 5 )

1. 1. ชุมเห็ดเทศ ( ทั้ง5 ) : รสเบื่อเอียน > ขับพยาธิในลำไส้  รู้ถ่ายเองปิดเอง  โรคผิวหนังทุกชนิด

 

• ลำโพง

1. 1. ใบ : รสเมา > พิษฝี ปวด บวม อักเสบ หอบหืด
   2. ดอก : รสเมาหวาน > หอบหืด
   3. เมล็ด : รสเมามัน > ไข้พิษ ไข้ที่ทำให้กระสับกระส่าย ( เวลาใช้ต้องทำให้น้ำมันในเมล็ดหมดไป )
   4. น้ำมันจากเมล็ด : รสเมาเบื่อ > กลากเกลื้อน หิด เหา
   5. ราก : รสเมาหวาน > พิษกาฬทั้งปวง ดับพิษร้อน ปวด บวม อักเสบ ไข้พิษเซื่องซึม พยาธิ

ตัวยารส  ขม : แก้ทางโลหิต และ ดี

• 4 เถา

1. 1. บอระเพ็ด ( เถา ) : รสขมเย็น > ไข้ เสมหะ โลหิต บำรุงน้ำดี  เจริญอาหาร เป็นยาอายุวัฒนะ
   2. มะระ ( เถา ) : รสขมเย็น > ไข้ กระหายน้ำ บำรุงน้ำดี 
   3. ชิงช้าชาลี ( เถา ) : ไข้ ไข้เหนืออันเกิดเพื่อโลหิต สะอึก ร้อนในกระหายน้ำ ขับน้ำย่อยอาหาร บำรุงกำลัง ไฟธาตุ เจริญอาหาร ทำให้เลือดในกายเย็น
   4. ขี้กาแดง ( เถา ) : บำรุงน้ำดี  ถ่ายล้างเสมหะให้ตก  ดับพิษเสมหะและโลหิต

 

• 2 ลูก

1. 1. กระดอม ( ลูก ) : ไข้  บำรุงน้ำดี  ให้เจริญอาหาร
   2. ประคำดีควาย ( ลูก ) : กาฬภายใน  ดับพิษตานซาง

 

• 2 เครือ
  1. มะกาเครือ หรือ สะไอเครือ : เสมหะเป็นพิษ บิด พยาธิ ปวดเบ่ง ขับเสมหะ  ขับฟอกโลหิตระดู
  2. มะแว้งเครือ ( ใบ, ลูก ) : ไอ น้ำลายเหนียว เสมหะ บำรุงธาตุ

 

• สะเดา

1. 1. สะเดา ( เปลือกต้น ) : รสขมฝาดเย็น > บิดมูกเลือด

 

• ดี 

1. 1. ดี สัตว์ ต่างๆ : ขับยาให้เล่นเร็ว  บำรุงน้ำดี  และโลหิต

ตัวยารส เผ็ดร้อน : แก้ลม

• 2 ลูก

1. 1. จันทน์เทศ ( ลูก ) : ธาตุพิการ ปวดท้อง ชูไฟธาตุ เจริญอาหาร  รัดมดลูก
   2. กระวาน ( ลูก ) : กระจายเสมหะ  โลหิต  แก้ปวดท้อง  แก้จุกเสียด  ขับลมในท้อง

 

• 2 หัว

1. 1. เตาเกียด ( หัว ) : ตับปอดพิการ ตับทรุด ฟอกเสมหะ
   2. กระชาย ( หัว ) : มุตกิด โรคในปาก ลมอันเกิดแต่กองหทัยวาตะ

 

• 2 พริก
  1. พริกหอม : ขับลมในกระเพาะอาหาร และลำไส้
  2. พริกหาง : บำรุงธาตุ แก้ปวดท้อง ขับลม  ขับปัสสาวะ  ขับหนอง

 

• ดอก ราก กาน แห้ง

1. 1. ดอกจันทน์ : ปวดท้อง ธาตุพิการ ชูไฟธาตุ เจริญอาหาร รัดมดลูก
   2. รากพาดไฉน : เสมหะ  ขับลมผาย
   3. กานพลู : เสมหะอันเกิดในกองโลหิต รัตตะปิตตะโรค ปวดท้อง รำมะนาด กระจายลมเมหะอันข้น กระทำให้อาหารงวด
   4. ขิงแห้ง : รสเผ็ดร้อนหวาน > พรรดึก จุกเสียด ไข้ตรีโทษ กระจายลม ขับเหงื่อ

ตัวยารส มัน : แก้เส้นเอ็น

• 5 เมล็ด

1. 1. งา ( เมล็ด ) : เส้นเอ็น  แก้เมื่อย  บำรุงกำลัง บำรุงไขมัน
   2. ถั่วเขียว ( เมล็ด ) : ร้อนภายใน ขัดข้อ  บำรุงเนื้อและกระดูก  บำรุงกำลัง
   3. ถั่วลันเตา ( เมล็ด ) : ตับพิการ  และม้ามย้อย  บำรุงกำลัง
   4. ถั่วลิสง ( เมล็ด ) : บำรุงไขมัน เส้นเอ็น กำลัง ขับผายลม
   5. มะม่วงหิมพานต์ ( เมล็ด ) : โรคผิวหนัง  ทำลายตุ่มตาปลา

 

• 2 หัว

1. 1. แห้ว ( หัว ) : บำรุงกำลัง ครรภ์ ธาตุ  เป็นยาอายุวัฒนะ
   2. ถั่วพู ( หัว ) : ไข้ น้ำดีพิการ บำรุงกำลัง

 

• นม เลือด แก่น
  1. น้ำนมแพะ : จุกเสียด หืดไอ บำรุงธาตุไฟ กำลัง
  2. เลือดแรด : รสมันคาว > ช้ำใน  กระจายโลหิต บำรุงโลหิต
  3. กันเกรา ( แก่น ) : ปวดเมื่อย บำรุงไขข้อ เป็นยาอายุวัฒนะ

ตัวยารส หอมเย็น : บำรุงหัวใจ

• เกสร ( ทั้ง 5 )

1. 1. เกสร ( ทั้ง5 ) : ร้อนในกระหายน้ำ ไข้จับ ไข้เพื่อลม ให้เจริญอาหาร โรคตา บำรุงหัวใจ

 

• 3 หอม

1. 1. กฤษณา : ไข้ บำรุงหัวใจ ตับ  ปอด
   2. กระลำพัก : พิษเสมหะ  โลหิต ธาตุพิการ บำรุงตับ  ปอด  หัวใจ
   3. ขอนดอก : ไข้เพื่อตรีโทษ บำรุงตับ  ปอด หัวใจ ครรภ์รักษา

 

• 2 ราก
  1. แฝกหอม ( ราก ) : ไข้เพื่อดี บำรุงหัวใจ
  2. ชะลูด ( ราก ) : ไข้อ่อนเพลีย  ลมบาดทะจิต

 

• เตย ดอก ฝรั่น พิมเสน

1. 1. เต้นหอม ( ต้น ) : บำรุงหัวใจ  ขับปัสสาวะ
   2. น้ำดอกไม้เทศ : บำรุงหัวใจให้ผ่องใส
   3. หญ้าฝรั่น : ชูกำลัง  บำรุงหัวใจ  ทำให้ชื่นใจ
   4. พิมเสนในปล้องไม้ไผ่ : เสมหะ ลม หอบ หืด โรคตา

ตัวยารส เค็ม : ซึมซาบไปตามผิวหนัง

• 3 เปลือก

1. 1. ลำพู ( เปลือกต้น ) : โรคผิวหนัง  แผลเปื่อย
   2. ตะบูน ( เปลือกต้น ) : บิด ท้องร่วง  สมาน  แก้ไอ
   3. มะเกลือ ( เปลือกต้น ) : กระษัย พยาธิ ตานซาง

 

• 2 ใบ

1. 1. กระชาย ( ใบ ) : โรคในปาก  ลำคอ โลหิต
   2. หอมแดง ( ใบ ) : ไข้หวัด โรคตา ฟกบวมซ้ำ

 

• 2 ปืน
  1. โคกกระสุน : ไตพิการ ขับปัสสาวะ  ขับมุตกิด
  2. ดินประสิว : ถอนพิษ  ขับปัสสาวะ ขับลมในเส้น

 

• เกลือ 5 ทะเล หอย

1. 1. เกลือ ( ทั้ง 5 ) : ไข้พรรดึก ท้องมาน เสมหะ บิดมูกเลือด บำรุงน้ำเหลือง
   2. แสมทะเล ( แก่น ) : กระษัย  ขับโลหิต น้ำคาวปลา ขับลม
   3. นวหอยจืด ( เผา ) : รสเค็มกร่อย > โรคกระษัย  ไตพิการ ขับลมในลำไส้  ชะล้างลำไส้ ขับปัสสาวะ นิ่ว บำรุงกระดูก

ตัวยารส เปรี้ยว : กัดเสมหะ

• 5 ใบ

1. 1. ส้มป่อย ( ใบ ) : ชำระล้างเสมหะในลำไส้  ฟอกโลหิต
   2. โทงเทง ( ใบ ) : เจ็บคอ ฝีในคอ น้ำลายพิการ
   3. มะขาม ( ใบ ) : คูถเสมหะ  ฟอกโลหิต
   4. ส้มเปรี้ยว ( ใบ ) : เสมหะ  ฟอกโลหิตสตรี
   5. มะยม ( ใบ ) : เสมหะ  ถอนพิษ ไข้เพื่อเสมหะ

 

• 4 ลูก

1. 1. มะดัน ( ลูก ) : ล้างเสมหะ  ฟอกโลหิต
   2. มะเขือขื่น ( ลูก ) : ขับเสมหะ  แก้น้ำลายเหนียว
   3. มะอึก ( ลูก ) : ไอ น้ำลายเหนียว ขับเสมหะ
   4. มะนาว, มะกรูด, ส้มซ่า ( ลูก-น้ำ ) : กัดเสมหะ  แก้ลม  ฟอกโลหิต

 

• 1 ราก
  1. มะกล่ำ ทั้ง 2 ( ราก ) : ศอเสมหะ ลมในลำไส้ บำรุงเสียง

ตัวยารส จืด : แก้เสมหะ และ ปัสสาวะ

• 4 ราก

1. 1. แตงหนู ( ราก ) : เสมหะ ปัสสาวะพิการ
   2. ไทรย้อย ( ราก ) : กระษัยไตพิการ ขับปัสสาวะ
   3. ต่อไส้ ( ราก ) : ปัสสาวะ ไตพิการ
   4. ไม้ไผ่ป่า ( ตา, ราก ) : ไตพิการ ขับปัสสาวะ

 

• 2 ต้น

1. 1. ขลู่ ( ต้น ) : กระษัยกล่อน ปัสสาวะพิการ
   2. ผักกาดน้ำ ( ต้น ) : แก้ช้ำรั่ว ขับปัสสาวะ

 

• ตะไคร้น้ำ ตำลึง ปรู ปล้อง

1. 1. ตะไคร้น้ำ / ตะไคร้หางนาค : ช้ำรั่ว กระษัยกล่อน ขับปัสสาวะ
   2. หญ้าถอดปล้อง : แก้มุตกิด ขับปัสสาวะ
   3. ตำลึง ( เถา ) : รสจืดเย็น > ไข้ที่มีพิษ โรคตา  ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้
   4. ปรู / แส้ม้าทลาย ( แก่น ) : เหลืองเสีย พิษประดง เสมหะพิการ

3. รสยาประจำธาตุ ( แก้ตามธาตุ : กินเมื่อธาตุใด ธาตุหนึ่งพิการ )

• ปถวี ( ดิน 20 ) : ฝาด หวาน มัน เค็ม
• อาโป ( น้ำ 12 ) : เปรี้ยว ขม เมาเบื่อ
• วาโย ( ลม 6 ) : สุขุม เผ็ดร้อน
• เตโช ( ไฟ 4 ) : เย็น จืด

 

4. รสยาแก้ตามวัย ( แก้ตามอายุ )

• ปฐมวัย แรกเกิด – 16 ปี : สมุฎฐาน อาโป > เสมหะ > หวาน เปรี้ยว ขม
• มัชฉิมวัย 16 – 32 ปี : สมุฎฐาน อาโป > โลหิต + ดี > เปรี้ยวฝาด เปรี้ยวเค็ม ขม
• ปัจฉิมวัย 32 – 64 ปี : สมุฎฐาน วาโย + อาโป แทรก > เสมหะ + เหงื่อ แทรก > ร้อน ขม เค็ม หอม ฝาด
• รสขม : ใช้ได้กับทุกวัย

 

5. รสยาแก้ตามฤดู

• ฤดูร้อน – คิมหันตฤดู : เตโช-ปิตะ พิการ > เย็น จืด
• ฤดูฝน – วสันตฤดู : วาโย-วาตะ พิการ > สุขุม ร้อน
• ฤดูหนาว – เหมันตฤดู : อาโป-เสมหะ พิการ > สุขุม เปรี้ยว

 

6. รสยา แก้ตามกาล ( คนไข้ได้รับประทานยาได้ทัน หรือ ตรงกับสมุฎฐานของโรคในกาลนั้นๆ )

 

 

6.2 กาล 3 คือ กลางวัน แบ่งออกเป็น 3 ยาม กลางคืนแบ่งออกเป็น 3 ยาม คือ ( พิกัดโรค : รสน้ำกระสายยา )

• ยามที่ 1 นับแต่ 06.00 น. ถึง 10.00 น. หรือนับแต่ 18.00 น. ถึง 22.00 น. > เสมหะ : เปรี้ยว
• ยามที่ 2 นับแต่ 10.00 น. ถึง 14.00 น. หรือนับแต่ 22.00 น. ถึง 02.00 น. > โลหิต + ดี : ขม
• ยามที่ 3 นับแต่ 14.00 น. ถึง 18.00 น. หรือนับแต่ 02.00 น. ถึง 06.00 น. > ลม : ร้อน

 

 

6.3 กาล 4 คือ กลางวัน แบ่งออกเป็น 4 ยาม กลางคืนแบ่งออกเป็น 4 ยาม คือ ( สมุฎฐาน : พิกัดโรค )

• ยามที่ 1 นับแต่ (ย่ำรุ่ง) 6.00 น. ถึง 9.00 น. หรือนับแต่ 18.00 ถึง 21.00 น. > อาโป : เสมหะ
• ยามที่ 2 นับแต่ 9.00 น. ถึง 12.00 น. หรือนับแต่ 21.00 น. ถึง 24.00 น. > อาโป : โลหิต
• ยามที่ 3 นับแต่ 12.00 น. ถึง 15.00 น. หรือนับแต่ 00.00 น. ถึง 03.00 น. > อาโป : ดี
• ยามที่ 4 นับแต่ 15.00 น. ถึง 18.00 น. หรือนับแต่ 03.00 น. ถึง 06.00 น. > วาโย : วาตะ ( ลม )

แพทย์แผนไทย เภสัชกรรมไทย

• บทที่ 1 ความรู้พื้นฐานเกี่ยวกับเภสัชกรรม
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 1 )
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 2 )
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 3-8 )
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 9-10 )
• บทที่ 3 สรรพคุณเภสัช
• บทที่ 4 คณาเภสัช
• บทที่ 5 เภสัชกรรม
• ยาสามัญประจําบ้านแผนโบราณ
• เภสัชกรรมไทย ภาคผนวก