แพทย์แผนไทย เภสัชกรรมไทย บทที่ 5 เภสัชกรรม

แพทย์แผนไทย เภสัชกรรมไทย

บทที่ 5 เภสัชกรรม

เภสัชกรรม คือ

• รู้จักการปรุงยา 
• ผสมเครื่องยาหรือตัวยาตามที่กำหนดในตำรับยา  หรือตามใบสั่งยา 

 

1. วิธีปรุงยา

 

1.1 หลักการปรุงยา

• ปรุงจาก : พืช  สัตว์  แร่ธาตุ  จากวัตถุที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ
•  มีกากเจือปนมาก : ใช้ตัวยาปริมาณมาก และ หลายสิ่งรวมกัน
• ยาตัวเดียว : ไม่มีสรรพคุณแรงพอ เรียกว่า น้ำกระสายยา, เครื่องประกอบยา,  เครื่องยา, ตัวยา

 

โครงสร้างยาไทย

• ตัวยาตรง : บำบัดโรค ไข้ / มีรสขม เค็ม เปรี้ยวมาก, ไม่อร่อย + มีโรคแทรก, จึงต้องมีตัวยาช่วย
• ตัวยาช่วย : โรคแทรก  โรคตาม  หรือโรคหลายโรครวมกัน, ใช้ตัวยาช่วยในการรักษาไอ มีตัวยากัดเสมหะช่วยด้วย
• ตัวยาประกอบ : ป้องกันโรคตาม ช่วยบำรุงแก้ส่วนที่หมอเห็นควร  หรือาจจะใช้เป็นยาคุมฤทธิ์ยาอื่น  เช่น  ลูกผักชีล้อม  ใส่เพื่อแก้อาการไซ้ท้องในยาต่างๆ
• ตัวยาชูกลิ่น  ชูรส  และแต่งสีของยา : ให้ทานง่าย น่ารับประทาน

 

1.2 ขั้นตอนการปรุงยา มี 5 ขั้นตอน – การปฎิบัติเพื่อให้ยามีสรรพคุณดี

• พิจารณาตัวยา : หลักเภสัชวัตถุ – ส่วนของพืช, บางตัวต้องสตุ, บางตัวฤทธิ์แรงอันตรายต้องฆ่าฤทธิ์
• พิจารณาสรรพคุณตัวยา : หลักสรรพคุณเภสัช รู้จักรสยา, รสยาไม่ขัดกัน, ไม่เพิ่มตัวยาที่ฆ่าสรรพคุณยา ทำให้รส หรือ สรรพคุณเสีย เช่น รางแดง รางจืด, ต้องรู้ว่าควรใส่อะไรสรรพคุณดี, อะไรอันตราย ควรใส่น้อย ( สะตุก่อน )
• พิจารณาขนาด ปริมาณตัวยา : ปริมาณ, น้ำหนัก ชั่งตวงถูกต้อง ( ยา ต้ม 1 บาท, ผง 1 สลึง, ดอง 1 เฟื้อง, พิจารณาความเหมาะสม
• ความสะอาด ละเอียดรอบครอบเภสัชกร : ความสะอาดเป็นส่ิงสำคัญมาก, นิสัยละเอียดรอบครอบ ไม่เผลอเรอมักง่าย
• ปรุงยาให้ถูกวิธี : 28 วิธี, ปรุงเสร็จ – เขียนชื่อยา, บอกขนาดวิธีใช้ – สรรพคุณ – ปรุงเมื่อไหร่

 

1.3 การปรุงยาตามแบบแผนโบราณ

• 28 วิธี แต่ก่อนมี 24 วิธี + 4 วิธีใหม่

1. 1. ตอก
   2. เม็ด + เคลือบ
   3. แคปซูล ( ต้องมีคำว่าแผนโบราณ )
   4. ยาขี้ผึ้งปิดแผล ( ยากวน )

• 24 ขนาน ( ตำรับยาสามัญประจำบ้าน 24 ขนาน )
• 10 กลุ่มอาการ

 

28 วิธี

• ยาน้ำ 11 วิธี

1. 1. ยาต้ม : สับเป็นชิ้น, ท่อนใส่หม้อต้ม > รินน้ำกิน
   2. ยาดอง ( ดอง 3-7 วัน ) : ดองแช่ด้วยน้ำท่า หรือ น้ำสุรา > รินน้ำกิน
   3. ยาดองเหล้า ( ดองนาน ) : กัดด้วยเหล้า หรือ แอลกอฮอล์ > หยดลงในน้ำ เติมน้ำกิน
   4. ยาน้ำด่าง : เผาเป็นด่าง แช่น้ำ > รินน้ำกิน 
   5. ยากลั่น : กลั่นเหงื่อ เอามาแช่น้ำ > รินน้ำกิน
   6. ยาหุง : หุงด้วยมัน เอาน้ำมันใส่กล่อง > เป่าบาดแผล และฐานฝี
   7. ยาอม : ผสม ต้ม > น้ำบ้วนปาก
   8. ยาอาบ : ผสม ต้ม > เอาน้ำอาบ
   9. ยาแช่ : ผสม ต้ม > เอาน้ำแช่
   10. ยาชะ : ผสม ต้ม > เอาน้ำชะ
   11. ยาสวน : ผสม ต้ม > เอาน้ำสวน

 

• ยาผง 7 วิธี

1. 1. กระสายยา : ยาตำเป็นผง บดละเอียด > ละลายน้ำกระสายกิน
   2. ยาสุม : เผา หรือ คั่วให้ไหม้ ตำละเอียด > ละลายน้ำกิน
   3. ยานัตถุ์ : ผง กวนให้ละเอียดใส่กล่อง > เป่าทางจมูกและคอ
   4. ยาทา : ผสม > ทา
   5. ยาประคบ : ผสม > ทำลูกประคบ
   6. ยาพอก : ผสม > พอก
   7. ยานั่งถ่าน : ผสม เผาไฟ หรือ โรยบนถ่าน > ใช้ควันรม

 

• ยาเม็ด 6 วิธี

1. 1. ยาเหน็บ: บดผง ปั้นเป็นแผ่น หรือ แท่ง > ใช้เหน็บ
   2. ยาลูกคลอน : บดละเอียดเป็นผง ปั้นเม็ด หรือ ลูกกลอน > กลืนกิน
   3. ยาตอกเม็ด : บดผง ผสม ตอกอัดเม็ด  > กลืนกิน
   4. ยาเคลือบ : บดผง ทำเม็ด แล้วเคลือบ  > กลืนกิน
   5. ยาแคปซูล ( ต้องมีคำว่า “แผนโบราณ” บนแคปซูล ) : ผสม ทำเม็ดแคปซูล  > กลืนกิน
   6. ยากวน : กวนเป็นยาขี้ผึ้ง > ปิดแผล

 

• ยา ดม เป่า อบ สูบ 4 วิธี

1. 1. ยาดม : ผสม ห่อผ้าบรรจุลงกลัก > ดม
   2. ยาอบ : ผสม ต้ม > ไอรม หรือ อบ
   3. ยาเป่า : ใส่กล่องติดไฟ > ใช้ควันเป่าบาดแผล และ ฐานฝี
   4. ยาสูบ : ม้วนเป็นบุหรี่ หรือ ยัดกล้องสูบ > สูบ

2. การชั่งยา

2.1 เครื่องหมายตีนกา

2.2 มาตรา ชั่ง แบบ โบราณ

4 ไพ = 1 เฟื้อง

2 เฟื้อง = 1 สลึง

4 สลึง = 1 บาท

4 บาท = 1 ตำลึง

20 ตำลึง = 1 ชั่ง

50 ชั่ง = 1 หาบ

1 ชั่ง = 80 บาท

1 บาท = 15 กรัม ( เมตริก )

1 หาบ = 50 ชั่ง =    60,000 กรัม ( 60  ก.ก. )

 

2.3 มาตรา ชั่ง เปรียบเทียบ ไทย – สากล ( เมตริก )

1 หุน เท่ากับ 0.375 กรัม

1 ฬส   ” 0.1171875   ”

1 อัฐ   ” 0.234375   ”

1 ไพ   ” 0.46875   ”

1 เฟื้อง   ” 0.875   ”

1 สลึง   ” 3.750   ”

1 บาท   ” 15   ”

1 ตำลึง   ” 60   ”

1 ชั่ง   ” 1,200   ”

1 หาบ   ” 60,000   กรัม  หรือเท่ากับ   60  กิโลกรัม

 

2.4 มาตราวัด สำหรับตวงของเหลว

1 ทะนาน จุ เท่ากับ  1  ลิตร   เท่ากับ   1,000 ซี.ซี.  หรือเท่ากับ 1 กิโลกรัม

1/2 ทะนาน จุ 1/2 ลิตร 500 ซี.ซี.

15 หยด จุ ประมาณ 1 ซี.ซี.

1 ช้อนกาแฟ จุ ประมาณ 4 ซี.ซี.

1 ช้อนหวาน จุ ประมาณ 8 ซี.ซี.

1 ช้อนคาว จุ ประมาณ 15 ซี.ซี.

1 ถ้วยชา จุ ประมาณ 30 ซี.ซี.

 

2.5 มาตรวัด แบบโบราณ

คำว่า   องคุลี   ท่านหมายเอา  1  ข้อของนิ้วกลาง  ตามมาตรา  ดังนี้ คือ

2 เมล็ดงา เป็น 1 เมล็ดข้าวเปลือก

4 เมล็ดข้าวเปลือก เป็น 1 องคุลี ( วัดตามยาว )

15 องคุลี เป็น 1 ชั้นฉาย

 

คำว่า   กล่ำ   ท่านเทียบมาจาก  เมล็ดมะกล่ำตาช้าง  ตามมาตราดังนี้ คือ

2 เมล็ดงา เป็น 1 เมล็ดข้าวเปลือก

4 เมล็ดข้าวเปลือก   ” 1 กล่อม

2 กล่อม   1 กล่ำ  เท่ากับ  ครึ่งไพ

2 กล่ำ   1 ไพ

4 ไพ   1 เฟื้อง

2 เฟื้อง    1 สลึง

4 สลึง    1 บาท

4 บาท    1 ตำลึง

20 ตำลึง    1 ชั่ง

20 ชั่ง    1 ดุล

20 ดุล    1 ภารา

 

คำว่า หยิบมือ  กำมือ  กอบมือ  เทียบไว้ดังนี้ คือ

150 เมล็ดข้าวเปลือก เป็น 1 หยิบมือ

               4           หยิบมือ 1 กำมือ

               4           กำมือ    1 ฟายมือ

               2           ฟายมือ  1 กอบมือ

               3           กอบมือ  1 ทะนาน

               20        ทะนาน    1 สัด

               40         สัด         1 บั้น

                 2         บั้น         1 เกวียน

3. การคัดเลือกเก็บตัวยา ( 3 คัด )

 

3.1 ชนิดของตัวยา

ตัวยาถูกต้องกับชื่อในตำรับ

 

3.2 คุณภาพ

เก็บนาน คุณภาพเสื่อม, ไม่มีสรรพคุณตามระบุ, ระยะเวลาเก็บ

 

3.3 ความสะอาด

• ไม่มีสิ่งเจือปน
• เก็บในที่ ไม่ถูกแสงแดด อากาศถ่ายเทดี เก็บได้นาน สรรพคุณไม่เสื่อม
• ไม่เก็บที่ อากาศร้อนจัด อากาศชื้น ฝน

4. การใช้ตัวยาอันตราย

 

วัตถุธาตุนานาชนิดในโลกล้วนแต่เป็นยาทั้งสิ้น ตัวยาบางอย่างที่มีฤทธิ์แรง หากใช้เกินขนาดหรือใช้ ไม่ถูกวิธี ก็อาจทำอันตรายถึงแก่ชีวิต

 

4.1 ยาที่มีฤทธิ์แรง

• ฤทธิ์ : ถ่าย ( 7 ตัว )

1. 1. เมล็ดสลอด : เสมหะ โลหิต น้ำเหลือง พยาธิ > อ่อนเพลีย เสียน้ำ
   2. เมล็ดสบู่แดง : เผาให้สุกรับประทาน ถ่ายอุจจาระ ทำให้อาเจียน ตำพอกบาดผล  แก้โรคผิวหนัง > ท้องร่วงอย่างแรง  คลื่นไส้อาเจียน  ท้องร่วงอย่างแรง  กดหัวใจ  กดการหายใจ
   3. ยางตาตุ่ม : เสมหะ โลหิต พยาธิ อุจจาระ > หมดกำลัง
   4. ยางสลัดได : น้ำเหลือง พยาธิ อุจจาระ พิษตาซาง > หมดกำลัง อ่อนเพลีย
   5. ยางรักดำ ( เมาเบื่อ ) : เสมหะ น้ำเหลือง พยาธิ อุจจาระ > หมดกำลัง
   6. ยางเทพทาโร : น้ำเหลือง พยาธิ > อ่อนเพลีย เสียน้ำ
   7. ยางหัวเข้าค่า : ฆ่าพยาธิภายนอก  แก้ฟกบวม  แก้คุดทะราด > ท้องร่วงอย่างแรง  อ่อนเพลีย  หมดน้ำ

 

• ฤทธิ์ : เมาเบื่อ ( 6 ตัว )

1. 1. เมล็ดลำโพง : บำรุงประสาท  แก้กระสับกระส่าย  นอนไม่หลับ > หลอนประสาท เสียสติ ตาแข็ง  หายใจขัด
   2. ยางรักดำ : เสมหะ น้ำเหลือง พยาธิ อุจจาระ > ถ่ายมากหมดกำลัง
   3. ยางฝิ่น : แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย  โรคบิด > ระงับประสาท  ทำให้หมดสติ ( เป็นยาเสพติด )
   4. ลูกแสลงใจ ( ลูกกะจี้ ) : บำรุงหัวใจ  บำรุงประสาท  แก้พยาธิผิวหนัง  ลมอันกระเพื่อมในอุทร > ชักกระตุก
   5. สารหนู : แก้มะเร็ง  คุดทะราด  โรคเรื้อน ประดง  โรคผิวหนัง รักษาน้ำเหลืองเสีย  บำรุงโลหิต > ชักกระตุก
   6. ปรอท : แก้มะเร็ง  คุดทะราด โรคเรื้อน  รักษาโรคผิวหนัง น้ำเหลืองเสีย > เปื่อยพุพอง เบื่อเมา

 

• ฤทธิ์ : เมา, ขับเหงื่อ, กัดทำลาย ( 3 ตัว )

1. 1. กัญชา : เมา > แก้ประสาทพิการ  และเจริญอาหาร > ประสาทหลอน เสียจริต เป็นบ้า
   2. พระขรรค์ไชยศรี ( หนาวเดือน 5 ) : ขับเหงื่อ > แก้ไข้  ดับพิษร้อน  ลดความร้อนในร่างกาย  ขับเหงื่อ > ทำให้กายเย็นมาก
   3. จุนสี : กัดทำลาย > กัดหัวฝี  หัวหูด  รักษาคุดทะราด  รักษาฟัน > กัดทำลายกระเพาะอาหาร และลำไส้  ทำให้ฟันโยกหลุด

 

4.2 การสะตุ ประสะ ฆ่าฤทธิ์ยา

• การสะตุ : ตัวยามีฤทธิ์อ่อนลง พิษตัวยาน้อยลง สะอาดมากขึ้น

1. 1. เหล็ก : เหล็กมาครางด้วยตะไบ > ผงเหล็กใส่ในฝาละมี หรือ หม้อดิน > บีบมะนาวลงไปให้ท่วมผงเหล็ก > เอาขึ้นตั้งไฟให้แห้ง > ทำให้ได้ 7 – 8 ครั้งจงผงเหล็กกรอบดี > ปรุงยา
   2. สารส้ม : บดละเอียด > ใส่หม้อดิน ตั้งไฟจนสารส้มละลายฟู ขาวดี ยกลง > ปรุงยา
   3. น้ำประสานทอง : ใส่หม้อดิน ตั้งไฟจนละลายฟูขาวทั่วกันดี > ปรุงยา
   4. รงทอง : บดละเอียด > ห่อด้วยใบบัว หรือ ใบข่า 7 ชั้น > ปิ้งไฟจนสุกกรอบดี > ปรุงยา
   5. มหาหิงคุ์ : ใส่ภาชนะ > ใช้ใบกะเพราแดง ใส่น้ำต้มจนเดือด > เทน้ำกะเพราแดงต้ม ลงละลายมหาหิงคุ์ > กรองให้สะอาด > ปรุงยา
   6. ดินสอพอง : ใส่หม้อดิน ปิดฝายกขึ้นตั้งไฟ ดินสอพองสุกดี > ปรุงยา
   7. ยาดำ : ใส่หม้อดิน เติมน้ำเล็กน้อย > ยกขึ้นตั้งไฟ จนยาดำกรอบดี > ปรุงยา

 

• การประสะ : พิษยาอ่อนลง ตัวยา 1 ตัว ในขนานนั้น ขนาดเท่าตัวยาอื่นๆ หนักรวมกัน เช่น  ยาประสะไพล  มีไพล จำนวนเท่าตัวยาอื่นทั้งหมดหนักรวมกัน

 

การประสะยางสลัดได  ยางตาตุ่ม  ยางหัวเข้าค่า : ใส่ลงในถ้วย > ใส่น้ำต้มเดือดๆ เทลงไปในถ้วยยานั้น กวนให้ทั่วจนเย็น > รินน้ำทิ้งไป > เทน้ำเดือดลงในยา > กวนให้ทั่วอีก  ทำอย่างนี้ประมาณ 7 ครั้ง จนตัวยาสุกดี > ปรุงยา

 

 

• การฆ่าฤทธิ์ยา : พิษยาอ่อนลง ทำให้ตัวยามีพิษมาก อ่อนลง หรือ หมดไป จนไม่อันตราย

1. 1. สารหนู : บดให้ละเอียด > ใส่ฝาละมี หรือ หม้อดิน > บีบน้ำมะนาว หรือ น้ำมะกรูดให้ท่วมตัวยา > ตั้งไฟจนแห้ง > ทำให้ได้  7 –  8  ครั้ง จนกว่าสารหนูกรอบดี > ปรุงยา
   2. ปรอท : ทองแดง ทองเหลือง หรือเงิน ใส่ไว้ในปรอท ให้ปรอทกินจนอิ่ม > ปรุงยา
   3. ชะมดเช็ด : หั่นหัวหอม หรือ ผิวมะกรูด ให้เป็นฝอยละเอียด ผสมกับชะมดเช็ด ใส่ลงไปในใบพลู หรือ ช้อนเงิน > นำไปลนไฟเทียน จนชะมดเช็ดละลาย จนหอมดีแล้ว > กรองเอาน้ำชะมดเช็ด >  ปรุงยา
   4. ลูกสลอด : 

                           วิธีที่ 1 : เอาลูกสลอดห่อรวมกับข้าวเปลือก ใส่เกลือพอควร นำไปใส่หม้อดิน ใส่น้ำลงตั้งไฟ > จนข้าวเปลือกบานทั่วกัน > เอาลูกสลอดมาล้างให้สะอาด > ตากให้ให้แห้ง > ปรุงยา

                           วิธีที่ 2 : เอาลูกสลอด ต้มกับใบมะขาม 1 กำมือ ใบส้มป่อย 1 กำมือ > เมื่อสุกดีแล้วจึงเอาเนื้อในลูกสลอด > ปรุงยา

 

4.3 กระสายยา

น้ำ หรือ ของเหลวใช้ละลายยา หรือ ทานพร้อมยา

• เพื่อให้กลืนง่าย ไม่ฝืดคอ แต่งให้มีรส สี กลิ่น น่ารับประทาน
• ให้ยามีฤทธิ์ตรงต่อโรค  นำฤทธิ์ยาให้แล่นเร็ว  ทันต่ออาการของโรค
• เพิ่มสรรพคุณของยา  ให้มีฤทธิ์แรงขึ้น หรือให้มีฤทธิ์ช่วยตัวยาหลัก ในการรักษาอาการข้างเคียง
• ยาขนานใด ไม่ได้แจ้งน้ำกระสายยา ใช้น้ำสุกสะอาด

 

กระสายยาแก้โรคทางเดินอาหาร ( 7 )

• แก้ อาเจียน : ลูกยอหมกไฟ ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา หรือเอาลูกผักชีและเทียนดำ ต้มเอาเป็นกระสายยา
• แก้ ท้องเดิน : เปลือกต้นมะเดื่อชุมพร  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ อาเจียนเป็นเลือด : ว่านหอยแครง  หรือเปลือกลูกมะรุม รากส้มซ่า ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ บิด : กะทือ  หรือไพล  หมกไฟ  ฝนกับน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ กินผิดสำแดง ( อาหารเป็นพิษ ) : เปลือกแคแดง  ต้มน้ำเป็นกระสายยา  หรือเอาทับทิมทั้ง 5  ต้มกับน้ำปูนใส  เอาน้ำเป็นหระสายยา
• แก้ ลมจุกเสียด : ข่า  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ ท้องขึ้น : กะเพรา  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา

 

กระสายยาแก้โรคทางเดินหายใจ ( 2 )

• แก้ หอบ : ใบทองหลางใบมน  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ สะอึก : รากมะกล่ำเครือ  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา

 

 

กระสายยาบำรุง ( 5 )

• แก้ อกแห้งชูกำลัง : น้ำผึ้ง เป็นกระสายยา
• แก้ อ่อนเพลีย บำรุงกำลัง : น้ำข้าวเช็ด  รังนกนางแอ่น ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• ทำให้มีกำลัง : น้ำนมสัตว์  เป็นกระสายยา
• ขับลมให้แล่นทั่วกาย : น้ำส้มสายชู  เป็นกระสายยา
• ชูกำลังชื่นใจ : น้ำตาล  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา

 

กระสายยาแก้โรคไข้ ( 8 )

• แก้ ไข้เชื่อมมึน : น้ำดอกไม้  เป็นกระสายยา
• แก้ ไข้มัว : น้ำจันทน์เทศ  เป็นกระสายยา
• แก้ ไข้เพ้อคลั่ง : ใบมะนาว  108  ใบ  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ ไข้ระส่ำระส่าย : รากบัว  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ สวิงสวาย : น้ำซาวข้าว  เป็นกระสายยา
• แก้ สะบัดร้อนสะบัดหนาว : น้ำมูตร  เป็นน้ำกระสายยา
• แก้ ไข้หวัดไอ : ลูกมะแว้ง  คั้นเอาน้ำผสมเกลือ  เป็นกระสายยา
• กระทุ้งพิษไข้ : รากผักชี ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา

 

กระสายยาแก้อาการสัมพันธ์ไข้ ( 10 )

• แก้ เบื่ออาหาร : ลูกผักชีลา  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ น้ำลายเหนียว : เทียนดำห่อผ้า  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ ขัดเบา : กาฝากมะม่วง  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ นอนไม่หลับ : กาฝากมะม่วง  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ กินอาหารไม่รู้รส : โกฐหัวบัว  ชะเอมเทศ  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ ทรางขึ้นในทรวงอก : ผักเสี้ยนผี  ต้มเอาน้ำเป็นกระสายยา
• แก้ เด็กเป็นลมชัก : ตะไคร้  ใบสะระแหน่  บดละลายน้ำดอกมะลิ เป็นกระสายยา
• แก้ กระหายน้ำ : เมล็ดมะกอกเผาไฟ  แช่น้ำเป็นกระสายยา
• แก้ ชีพจร : รากกะเพรา  ฝนกับน้ำดอกมะลิ  เป็นกระสายยา
• แก้ เสมหะแห้ง : น้ำมะนาว  ผสมเกลือ เป็นกระสายยา

แพทย์แผนไทย เภสัชกรรมไทย

• บทที่ 1 ความรู้พื้นฐานเกี่ยวกับเภสัชกรรม
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 1 )
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 2 )
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 3-8 )
• บทที่ 2 เภสัชวัตถุ ( 9-10 )
• บทที่ 3 สรรพคุณเภสัช
• บทที่ 4 คณาเภสัช
• บทที่ 5 เภสัชกรรม
• ยาสามัญประจําบ้านแผนโบราณ
• เภสัชกรรมไทย ภาคผนวก